توسط پژوهشگر و مدرس دانشگاه بررسی شد؛ دوازده راهکاری که می تواند بر بحران کم آبی در کشور غلبه کند

بر اساس اعلام سازمان ملل، بیش از ۳ میلیارد نفر در سراسر جهان تحت تأثیر کمبود آب شیرین قرار دارند و مقدار آب شیرین موجود برای هر شخص در هر دو دهه به میزان یک پنجم کاهش می‌یابد.کارشناسان ادعا دارند که در آینده نزدیک هر کشوری که به آب‌ها و ابرهای جهان مسلط شود، سلطان جهان خواهد بود. ما می‌دانیم که تغییرات آب و هوایی به طرق مختلف از جمله از طریق تأثیرات فیزیکی مستقیم امواج گرما و اثرات غیرمستقیم افزایش دما مانند ناامنی غذا و آب بر سلامت تأثیر منفی می‌گذارد.بیش از ۸۵درصد وسعت کشورایران در منطقه فراخشک، خشک و نیمه‌خشک قرار دارد. میزان بارش در ایران یک‌سوم میانگین جهانی است، در سال‌های اخیر دایم از کاهش میزان بارش خبرهایی به گوش می‌رسد.وزارت نیرو، مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب اتاق ایران در بیانیه‌ای نسبت به وضعیت منابع آب کشور در سال آبی 1402-1401 هشدار داده است.
بیانیه وزارت نیرو و بخش کشاورزی
در بخشی از این بیانیه آمده است: آمار و ارقام بیانگر شرایط نامطلوب منابع آب کشور در سال آبی جاری است.با توجه به تداوم خشکسالی هواشناسی در عمده‌ی مساحت کشور، حجم ورودی و ذخیره سدها نسبت به متوسط 5 ساله اخیر، در مناطق پهناوری از کشورکاهش قابل ملاحظه‌ای یافته است.از سوی دیگروضعیت تالاب‌های ایران هم‌اکنون به یک موضوع جدی کشور تبدیل‌شده ،در شرایطی که دریاچه وان در ترکیه با فاصله ای نه چندان زیاد در کشور همسایه همانگونه فیروزه ای باقی مانده است ، دریاچه ارومیه در ایران با خطر مرگ و خشک‌سالی دست‌وپنجه نرم می‌کند.
ساخت سد های زیاد روی ۲۱ رودخانه مشرب کننده دریاچه ارومیه را می‌توان از مهم‌ترین دلایل خشک شدن این دریاچه دانست. دریاچه بختگان که در استان فارس قرار دارد اکنون در حال خشکی کامل است. تالاب انزلی درخطر جدی است. نبود لایروبی لازم و نیز رهاسازی فاضلاب‌های صنعتی، خانگی و بیمارستانی چند شهرستان استان گیلان به تالاب انزلی و غیره منجر به تخریب بخش‌های بزرگی از تالاب و برهم خوردن تعادل اکوسیستمی آن شده است. رودخانه کارون باکاهش شدید آب مواجه است.کم آبی رودخانه کارون منجر به تجمع حشرات و حیوانات موذی در سواحل و تفریح گاه های آن شده است.
اقدام کشور همسایه ترکیه با احداث سد ایلیسو بر تالاب‌ها و ریزگردها تأثیر منفی گذاشته است. با بحران کم آبی در عراق، ریزگردها وارد استان‌های جنوبی ایران خواهدشد و در نهایت با کاهش آب در دو رود دجله و فرات، ضربه بزرگی به تالاب هورالعظیم و بروز یک فاجعه زیست محیطی برای ایران خواهد شد، که بر امرار معاش مردم منطقه تاثیرات خود را خواهد گذاشت.دریاچه هامون در داخل کشور درخطر جدی مواجه است.پس از چند سال خشکسالی و تجمع رسوبات در مسیرها، آبی که جریان می‌یابد پخش می‌شود.اخیرا نیز در گزارش ناسا آمده است بعید نیست بین ۳۰ تا ۴۰ سال آینده بخش های وسیعی از ایران به بیابان مطلق تبدیل شوند.
قرارگیری ایران در اقلیم خشک و نیمه‌خشک جهان و اثرات مضاعف تغییر اقلیم در کشور، همچنین استفاده دشمن از سلاح‌های اکولوژیکی و درگیرکردن کشور ما در جنگ آبی ـ اقلیمی از دیگر عواملی است که به تشدید بحران آب سرزمین ما دامن زده است.
در راستای بهبود شرایط مدیریت بحرانهای آبی در کشور پیشنهادات کاربردی به شرح زیر بیان می نمایم:
1-آب های سطحی جاری روان آب ها یا رودخانه ها از مهم ترین منابع هستند که نقش مهمی در تامین آب مورد نیاز فعالیت های مختلف مانند کشاورزی، صنعت، شرب و تولید برق دارند بسیاری از برنامه ریزی های منابع آب در کشورها بر اساس پتانسیل بالقوه، منابع آب سطحی می باشد.برنامه ریزی برای ایجاد مخازن طبیعی جهت جمع‌آوری و ذخیره‌سازی سریز مازاد آب سدها و نیز آب باران در فصول بارندگی (زمستان و بهار) با مشارکت بخش خصوصی صورت پذیرد.2-برای نجات دریاچه ها در کشور باید سدهایی که بر روی رودخانه های آبریز دریاچه ساخته شده باز شوند و آب آن ها به درون دریاچه جاری شود. همچنین صرفه جویی در مصرف آب در زمینه کشاورزی منطقه هم می تواند از مهم ترین عوامل نجات دریاچه ها باشد. در ایالات متحده آمریکا هم این وضعیت وجود دارد که دریاچه‌ها در حال خشک شدن هستند و راهکار آن‌ها هم کوچک کردن دریاچه‌هاست تا بتوانند آبی را که داخل دریاچه وارد می‌شود مدیریت کنند تا آب در جای کوچک‌تر جمع شود و به‌سرعت تبخیر نشود. بهتر است دریاچه را در ابعاد کوچک‌تر احیا کنیم و با آب روی نمک باقیمانده را بپوشانیم و در قسمت‌هایی که نمی‌توانیم آب برسانیم به وسیله دیگری باید روی نمک را بپوشانیم حتی با پلاستیک تا بدین وسیله جلوی غبارهای نمکی را بگیریم. 3-انتقال آب از مناطق پرآب به مناطق خشک و احیاء دریاچه‌های حدفاصل شرق کشور (حدفاصل خلیج فارس، دریای عمان و دریای مازندران) مانند: طرح انتقال آب دریای عمان به سیستان و بلوچستان با اولویت به تصفیه در مبدأ صورت پذیرد.4-در مناطقی که سفره های زیرزمینی در حال خشک شدن هستند و آب باران به طور فزاینده ای غیرقابل پیش بینی است، به نوآوری نیاز است. برداشت آب باران شامل گرفتن و ذخیره آب باران قبل از رسیدن به زمین است.یک سیستم جمع آوری آب باران شامل یک محفظه بزرگ فلزی استوانه ای ذخیره آب و چندین لوله، فیلتر و کنترل است. در اولین استراتژی ملی آب، می بایست مخازن آب را در جنگل ها، دشت های سیلابی، شهرها و روستاها راه اندازی و محافظت نماییم.5- تغییر روش آبیاری عاملی برای بهره‌گیری بهینه از آب‌های زیرزمینی است که حفظ آب‌های زیرزمینی در سایه توسعه آبیاری قطره‌ای عینیت می‌یابد.پخش سیلاب و تغذیه مصنوعی با تصفیه آب‌های نامتعارف از راهکارهای احیاء آب‌های زیرزمینی محسوب می‌شوند.6- حفر چاه عمیق آب به صورت بی رویه یکی از مشکلات بزرگی می باشد که در شهرها و روستاهای مختلف رخ می دهد. حفر بی رویه چاه آب منجر به استفاده بیش از اندازه از منابع آب زیرزمینی شده و اثرات خشکسالی را تشدید می کند. کاهش منابع آب سفره های زیرزمینی باعث گسست خاک و نشست زمین میشود که یک چالش بزرگ در بسیاری از شهرهای ایران است. اجرای فوری طرح شناسایی و شناسنامه‌دار کردن، چاه های غیرمجاز خانگی به‌خصوص در شهرهای بزرگی مانند استان تهران و یا مناطق روستایی و نصب کنتور روی چاه‌های مجاز و برخوردد قاطع برای مسدودسازی چاه‌های غیرمجاز لازم است.7-ایجاد سازمان احیاء قنوات در وزارت نیرو و یا وزارت جهاد کشاورزی به‌منظور احیاء و حمایت از فرهنگ ساخت و نگهداری قنوات به عنوان یک دانش کاملأ بومی و البته با استفاده از دانش و ابزار نوین صورت پذیرد.
بازیافت صد درصدی آب در برخی کشورها
8-کشور عمان با کمبود منابع آبی قابل شرب مواجه می باشد، موفق به بازیافت 100 درصدی فاضلاب و بازگردانی 78 درصد آنها برای مصرف در بخش های کشاورزی و صنعتی شده است. در حال حاضر اغلب جوامع از جمله ایران با تجهیزات پیشرفته در بازچرخانی نقش مهم و اثرگذاری ایفا کرده اند. برای این منظور پساب های تولید شده در واحدهای مسکونی و صنعتی و کشاورزی وارد حوضچه ها و تجهیزات تصفیه شده و بعد از افزایش کیفیت مجدد در صنعت مورد استفاده قرار می گیرند. تصفیه و بازیابی فاضلاب شهرها و بازگردندن آن به چرخه مصرف به جای استخراج منابع زیرزمینی می بایست صورت پذیرد.
9- امروز در خاورمیانه سرمایه گذاری زیادی برای استفاده از آب دریا انجام شده است عربستان سعودی نمک زدایی از آب دریا را با استفاده از انرژی خورشیدی انجام می‌دهد، در این میان انگلستان یک رویکرد متفاوتی را آغاز کرده و در قطعات کوچک تر این کار را برای بخش کشاورزی انجام می‌دهد، اما لازم است تا سرمایه گذاری برای توسعه تکنولوژی این کار انجام شود.
روش نمک‌زدایی و شیرین کردن آب
امروز بسیاری از کشورها از جمله امارات متحده عربی، برای تامین آب موردنیازشان از روش نمک‌زدایی استفاده می‌کنند. امارات نیز برای شیرین کردن آب از روش اسمز معکوس استفاده می‌کند. طبق ارزیابی‌ها، روزانه میلیاردها لیتر آب دریا به همین روش تصفیه می‌شود و حدود ۹۰ درصد از کل آب این کشور از این طریق تامین می‌شود .در این رابطه محققان کره‌ای برای غلبه بر این چالش به ایجاد یک غشای سه بعدی با بهره‌گیری از یک فناوری نانو معروف به “الکترواسپینینگ” روی آوردند. در اصل آنها یک فیلتر ایجاد کردند که دارای زبری سطحی بالاتر و هدایت حرارتی کمتری است که به آن اجازه می‌دهد تا ۳۰ روز آب را شیرین کند.10-«بارورسازی ابرها» با هدف کنترل آب‌وهوا و افزایش بارش بیشتر برای عبور از خشکسالی و جبران کم‌آبی کاربرد دارد. امارات در سال ۲۰۱۷، این استراتژی را تقریبا هر روز به عنوان راه‌حلی برای کمبود بارش و منبع آب کشور به کار گرفت و دائما هم در زمینه مانیتور و پیش‌بینی وضعیت و پتانسیل ابرها برای بارورسازی عمل می‌کند.
در مرحله بعد تمام آبی را که بر اثر بارش تولید شده است پشت سد عظیمی جمع‌آوری و ذخیره می‌کند تا از ورود آن به آب شور دریا جلوگیری کند. امارات توانسته است با استفاده از این روش‌ها، بحران ‌‌آب را حل و ۹۰ درصد آب آشامیدنی‌اش را از این طریق تامین کند.11- در مناطق کویری و مرکزی و شرقی ایران نیز اغلب منابع آبی به دلیل سطح بالای املاح در آنها شور و غیر قابل شرب می باشند. یکی از راهکارهای ارائه شده در این زمینه، استفاده از تجهیزات آب شیرین کن صنعتی می باشد که می تواند آب های شور را قابل شرب کند. این آب ها می تواند به منبع مناسبی برای آبیاری مزارع و باغات و همچنین واحدهای صنعتی و کارخانه ها تبدیل شوند.12- در شبکه آبرسانی و توزیع آب به دلیل فرسوده بودن و استفاده از تجهیزات نامناسب حدود 30% اتلاف و نشتی آب داریم که این مقدار با توجه به بحران کم آبی که امروزه با آن مواجهه هستیم رقم بالایی است. جدا از این، آب لوله‌کشی در شهرهای ما فقط به صورت تصفیه‌شده ارائه می‌شود و مردم مجبورند برای آبیاری باغچه و شستن حیاط و خودرویشان هم از همان آب شیرین استفاده کنند با مدیریت و تعویض تجهیزات فرسوده می توان از این اتلاف آب شیرین جلوگیری کرد. استفاده از سیستم لوله کشی مجزا در منازل و جداسازی فاضلاب سیاه از فاضلاب خاکستری و استفاده مجدد از فاضلاب خاکستری جهت آبیاری و استفاده مجدد از آن در فلاش تانک ها ونیز استفاده از آب خاکستری (آب مصرفی سیستم اداری و خانگی) برای صنایعی که مصرف آب آنها بالاست می تواند یک راهکار مدیریتی جهت کاهش بحران کم آبی باشد.همچنین لازم است کارخانجات به‌ویژه کارخانجات پرمصرف مانند؛ صنایع فولاد و نیروگاهها، برای بازیافت و ایجاد چرخه آب مصرفی در مجموعه خود با استفاده از دستاوردهای روشهای تجهیزات فناوری نوین تصفیه آب حوزه دانش بنیان اقدام لازم رادر این خصوص به عمل آورند.
«نویسنده:دکتر مهدی شیرمحمدی عضو هیئت علمی دانشگاه ،محقق وپژوهشگر»