یک پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی: نخستین موزه در ایران توسط ناصرالدین‌شاه احداث شد

رجبعلی لباف خانیکی در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: موزه در ایران مانند باستان‌شناسی پدیده‌ای جوان و ره‌آورد غرب در زمان قاجاریه است. اما خاستگاه آن در غرب بسیار والا و کارکردش از ابتدا الهی، انسانی و فرهنگی بوده است. کلمه «موزه» از واژه یونانی «mousein» گرفته شده که نام تپه‌ای در آتن بوده و بر روی آن تپه معبدی برای ۹ الهه یا «موز» که با تاریخ و هنر و فرهنگ ارتباط داشتند، ساخته شده بود.

وی افزود: موزه‌ها فرشتگان اساطیری یونان بودند که وظیفه الهام بخشیدن ذوق و قریحه شاعرانه را به شاعران و هنرمندان روی زمین به عهده داشتند. آن‌ها فرزندان دو خدای یونانی«زئوس» و «نیموزینه» بودند و هرکدام وظیفه خاصی داشتند.

موزه در پیشگاه ملت‌ها از جایگاه رفیعی برخوردار است

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی تصریح کرد: امروزه موزه در پیشگاه ملت‌ها از جایگاه رفیعی برخوردار هستند تا جایی که «شورای بین‌المللی موزه» که زیر نظر یونسکو فعالیت می‌کند، در اساسنامه خود موزه را این‌گونه تعریف کرده است «موزه؛ مؤسسه‌ای دائمی و بدون هدف مادی است که درهای آن به روی همگان باز است و در خدمت جامعه و پیشرفت آن فعالیت می‌کند».

وی بیان کرد: در موزه‌های بزرگی مانند «بریتیش موزیوم» لندن، «لور» پاریس و «مترو پولیتن» نیویورک تالارها و گالری‌های متعددی مملو از آثار و اشیاء باستانی موجود است که در عصر ناآگاهی و بی‌خبری متولیان کشورهای عمدتا آسیایی و آفریقایی از آن کشورها به یغما رفته و در حال حاضر علاوه بر درآمد هنگفتی که برای کشور میزبان به ارمغان می‌آورند، دستمایه تحقیق و پژوهش در مورد گذشته کشورهای صاحب آن اشیاء و تدوین تاریخ مقلوب و دلخواه خود هستند.

لباف خانیکی اضافه کرد: در ایران نخستین موزه در سال ۱۲۹۰ هجری قمری به دستور ناصرالدین شاه قاجار با تخریب بخشی از کاخ گلستان ساخته و «اطاق موزه» و سپس «موزه همایونی» نامیده شد. «اعتماد السلطنه» آن موزه را این‌گونه معرفی کرده است « موزه همایونی» خزینه‌ای است انباشته از زواهر و جواهر گران‌بها، ظرایف و نفایس اشیاء، آثار جلیله علمیه، مهمات جریمه قدیم، آلات و ادوات متنوع و مصنوعات ازمنه سالفه، نتایج خیالات حکمای بزرگوار و تماثیل و تصاویر نگارنده‌های بی‌مثل و مانند روزگار، پرده‌های نقاشی کار نقاش‌های مشهور و حاصل صنایع کارخانه‌های معروف و ظروف چینی بسیار ممتاز کار چین، سور، انگلیس، ژاپن و بلورآلات کارخانه ساکس ونیز و سایر کارخانه‌های معتبر و مسکوکات قدیم با صور سلاطین معظم ایران است.

وی عنوان کرد: تا این زمان به نظر می‌رسد در موزه همایونی یا اطاق موزه که به تقلید از موزه‌های فرنگ و نه با اهداف آن‌ها شکل گرفته، اشیای نفیس و ارزشمند مادی صرف نظر از ارزش تاریخی و معنوی آن‌ها گرد آمده اما از سال ۱۳۰۰هجری قمری که قرارداد کاوش‌های باستان‌شناسی میان دولت فرانسه و دربار قاجار امضا شد و یک سال بعد «دیولافوا» در اجرای آن قرارداد کاوش را در «تپه آپادانای شوش» آغاز و تا سال  ۱۳۰۴هجری قمری توانست بیش از ۵۰۰ تن اشیاء تاریخی را از دل خاک استخراج و با کمک «ظل السلطان» از بوشهر به بندر مارسی در فرانسه انتقال دهد.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی ادامه داد: صدای معدودی از روشنفکران به اعتراض بلند و عملیات متوقف شد، اما در سال ۱۳۰۷ هجری قمری ناصرالدین شاه برای بار سوم بار سفر فرانسه بست و مورد دلجویی فرانسویان قرار گرفت و در سال ۱۳۱۲ هجری قمری به قرارداد ننگین دیگری تن داد که با قتل او اجرایش متوقف شد؛ این در حالی بود که مردم آگاه‌تر می‌شدند و به ارزش آثار و اشیای تاریخی بیشتر پی می‌بردند و دولتمردان را به حفاظت بیشتر آثار وادار می‌کردند تا اینکه در سال ۱۲۹۵ خورشیدی وزارت معارف و صنایع مستظرفه «موزه ملی» را تاسیس کرد و در سال ۱۳۰۹«موزه هنر و صنایع» تشکیل شد و در سال۱۳۱۲ «موزه مردم‌شناسی» و در سال ۱۳۱۴ «موزه آستان قدس رضوی» کار خود را آغاز کردند.

«موزه ایران باستان» نقطه عطفی در موزه و موزه‌داری بود

وی با بیان اینکه تاسیس «موزه ایران باستان» نقطه عطفی در موزه و موزه‌داری بود، خاطرنشان کرد: «آندره گدار» فرانسوی در سال ۱۳۰۸ مامور تهیه طرح موزه ایران باستان شد. او طرحی ملهم از طاق کسری تهیه کرد و «حاج عباسقلی معمار باشی» آن را ساخت و «موزه ایران باستان» در سال ۱۳۱۶ افتتاح فصل جدیدی در امر موزه و موزه‌داری گشوده شد.

لباف خانیکی اظهار کرد: با لغو قرارداد فرانسوی‌ها در سال ۱۳۰۹ با «مظفر الدین شاه» که به آن‌ها اجازه می‌داد ۶۰ سال در سراسر ایران کاوش کنند؛ ایرانیان تا حدودی صاحب اشیای حاصل از کاوش‌های باستان‌شناسی شدند و باستان‌شناسان ایرانی هم خود به تدریج زمام امر را به دست گرفتند و موزه‌ها یکی پس از دیگری جان گرفتند و «موزه» در ایران به جایگاه و معنی واقعی خود نزدیک و جایگاه نشانه‌های «هویت ملی» و «نگاهبان حافظه تاریخی ملت ایران» شد.