کاروانسرای «رباط مهر» خراسان رضوی ثبت میراث جهانی یونسکو شد

ایسنا/خراسان رضوی یک پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی گفت: صدها سال مهربانی «رباط مهر» نسبت به زائران و مسافران، آن را شایسته ثبت در فهرست یونسکو قرار داده است.

رجبعلی لباف خانیکی در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: در فاصله ۴۰ کیلومتری غرب سبزوار و به فاصله کمی از جاده سبزوار به شاهرود «رباط مهر» واقع شده است. این کاروانسرا احتمالا نام خود را از روستای مهر گرفته که در مجاورت آن قرار دارد.

وی با اشاره به اینکه رباط فعلی مهر بنایی متعلق به عصر قاجار است، افزود: اما محرز است که از دوران صفوی نیز در آن مکان کاروانسرایی «کثیرالخیر» وجود داشته که احتمالا آجرهای آن در ساخت رباط جدید مورد استفاده واقع شده است.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی ادامه داد: «اعتمادالسلطنه» روستای مهر را مکانی آباد ارزیابی کرده و شرح نسبتا مبسوطی در مورد کاروانسرای مهر به این مضمون نوشته است «کاروانسرایی در عهد شاه عباس ثانی در مهر بوده که منهدم شده و جناب حاجی میرزا ابراهیم شریعتمداری مجتهد سبزوار سلمه الله تعالی کاروانسرای جدیدی در نزدیکی کاروانسرای قدیم بنا نهاده‌اند...».

وی بیان کرد: کاروانسرای قدیمی مهر ۲ کتیبه سنگی داشته است. یکی از سنگ‌ها مفقود و سنگ دیگر به واسطه فقدان قطعه سنگ قرینه عبارات غیر مرتبط به هم در سطور آن مسطور و صورت آن از قرار در زیر است نیز وجود دارد. همچنین میرزا قهرمان امیر لشکر با اشاره به رباط مهر نوشته است «کاروانسرای شاه عباسی را میرزا سید ابراهیم مجتهد معروف به شریعتمداری خراب کرده و با استفاده از مصالح آن کاروانسرای دیگری ساخته است». در جایی دیگر «افضل الملک» بدون اشاره به کاروانسرای اولیه آن بنا را ساخته میرزا ابراهیم شریعتمداری سبزواری عنوان کرده است.

لباف خانیکی عنوان کرد: «هوتم شیندلر» پژوهشگر انگلیسی آلمانی مسائل ایران تمامی کاروانسرا را شاه عباسی پنداشته و در ادامه نوشته است که در روستای مهر علاوه بر کاروانسرا، چاپارخانه، مهمان‌خانه و حوض‌انبار در مقابل کاروانسرا وجود داشته که با آن اوصاف می‌توان رباط مهر را یکی از منازل پر اهمیت راه ابریشم فرض کرد و با توجه به ساختار و برخی شواهد مانند پیش‌آمدگی ایوان ورودی این فرضیه را مطرح کرد که احتمالا کاروانسرای اولیه معروف به شاه عباسی کاملا منهدم نشده بلکه مورد بازسازی و ترمیم قرار گرفته است. 

وی با بیان اینکه کاروانسرای مهر را می‌توان وسیع‌ترین کاروانسرای منطقه دانست، تصریح کرد: این بنا با نقشه مستطیل شکل در ابعاد ۶۸ در ۸۱ متر ساخته شده و وسعتی بیش از ۵۷۰۰ مترمربع دارد. این بنا از نوع کاروانسراهای باز یا تابستانی و به شیوه ۲ ایوانی با غرفه‌ها و حجره‌هایی بر اطراف ساخته شده اما غرفه‌های میانی ۲ ضلع شرقی و غربی متفاوت با غرفه‌های طرفین و اندکی بزرگ‌تر از آن‌هاست و این امر نمایی ۴ ایوانی به بنا داده است.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی خاطرنشان کرد: ورودی این کاروانسرا از سمت جنوب غرب به درون باز می‌شود و به صورت ۲ طبقه با منظری زیبا و موزون ساخته شده است. در هر طرف ایوان ورودی ۷ غرفه تعبیه شده که ۲ غرفه مجاور ایوان عمیق‌تر و به صورت ۲ طبقه ساخته شده است.

وی اظهار کرد: ایوان ورودی به هشتی گشوده می‌شود و بر هر قاعده هشتی درگاهی به پلکان و فضاهای معماری مجموعه کاروانسرا با کاربری‌های گوناگون گشوده شده است. بر فراز هشتی، اطاق بزرگی به عنوان شاه‌نشین ساخته شده که به وسیله ۳ درگاهی نور می‌گیرد و از طریق ۲ غرفه بالکن مانند در ۲ طرف ایوان ورودی به میدان‌گاهی جلو رباط اشراف دارد.

لباف خانیکی گفت: فضای داخلی کاروانسرا مشتمل بر یک حیاط مربع مستطیل با ابعاد ۴۱ در ۴۴ متر است که ایوان‌ها، ایوانچه‌ها و غرفه‌ها در اطراف آن قرار گرفته‌اند. در پشت غرفه‌ها، حجره‌ها واقع هستند. هر حجره از طاقچه و بخاری دیواری برخوردار هستند و با غرفه جلو به مثابه یک سوئیت یا واحد مسکونی بودند که برای زمانی کوتاه آسایش و آرامش مسافران را تامین می‌کردند.

وی افزود: ایوان شمالی به قرینه ایوان جنوبی ولی متفاوت با آن ساخته شده و به ۳ بخش با کاربری‌های گوناگون تفکیک شده و به جهت وسعت و آراستگی خاص احتمالا مانند فضای نسبتا اشرافی روی هشتی، کاربرد شاه‌نشین داشته است. در زیر این ایوان حوض انباری ساخته شده تا پاسخگوی نیاز مسافران به آب باشد.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی اضافه کرد: از هر گوشه پخی کاروانسرا درگاهی گشاده‌ای به بارانداز و در نهایت مالبندها یا اسطبل‌ها گشوده می‌شود. اسطبل‌ها با چشمه طاق‌ها پوشیده شده و هر یک مجاور دیوار اصلی بنا دارای غرفه‌ای با کف مرتفع یا سکویی جهت استقرار خرکچی‌ها است.

وی عنوان کرد: مصالح ساختمانی رباط مهر آجر با ملات گچ و خاک است. این بنا از استحکام نسبی و ساختار منسجم و مناسبی برخوردار است. در سال‌های اخیر رباط مهر به همت اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان رضوی مرمت، استحکام‌بخشی و تثبیت شده است.

لباف خانیکی تصریح کرد: کاروانسرای مهر در ۲۵ شهریورماه سال ۱۳۶۳ در فهرست آثار ملی و سپس در جریان چهل و ششمین اجلاس کمیته میراث جهانی در فهرست یونسکو نیز به ثبت رسید.