با استرس شغلی چه کار کنیم؟

دکتر رضا دواساز ایرانی مدیرگروه سلامت روانی و اجتماعی و اعتیاد مرکز بهداشت خوزستان در گفتگو با ایسنا با اشاره به هفته ملی سلامت روان اظهار کرد: سلامت روان در محیط کار حالتی از رفاه و آسایش است؛ در این حالت فرد می‌تواند با تنش‌های روزانه خود کنار بیاید، به نحوی سازنده کار کند و به فعالیت کامل خود دسترسی یابد و به جامعه خود کمک کند.

وی با تاکید بر تشخیص و مداخله زودهنگام در اختلالات روانی در محیط کار و افزایش بهره‌وری افزود: اهمیت بهداشت روانی در محیط کار، همراه با سلامت جسمانی و اجتماعی جزو ضروری از سلامت کلی افراد است؛ کار می‌تواند منبع رضایت، فشار روانی، حمایت، تعارض، هیجان، ارتباط، خشم و ناامیدی باشد.

مدیرگروه سلامت روانی و اجتماعی و اعتیاد مرکز بهداشت خوزستان گفت: بدون تردید توجه جدی به دنیای کار از سوی مشاوران سازمان و متخصصان سلامت روان از اولویت مهمی برخوردار است و تشخیص و مداخله زودهنگام در اختلالات روانی در محیط‌های کاری یکی از اصلی‌ترین اقدامات در این زمینه است. یکی از زمینه‌های مورد توجه و تاکید تامین سلامت روانی و جسمانی کارکنان هر سازمان در حد معقول یا بهینه است. مدیران آگاه می‌دانند که وظیفه اصلی آنان هماهنگ ساختن فعالیت‌های افراد تحت نظارت‌شان برای دستیابی به هدف‌های از قبل تعیین شده سازمان است؛ حال اگر یک یا چند نفر از افراد تحت نظر نظارت یک مدیر گرفتار یک یا چند اختلال شایع رفتاری یا پریشانی روانی باشند، مدیر مورد نظر نمی‌تواند وظیفه خود را به درستی انجام دهد و از طرف دیگر در روان‌شناسی بهره‌وری انتخاب و به کارگیری منابع انسانی کارآمد در سازمان تاکید شده است.

وی بیان کرد: برنامه‌های سلامت روان در محل کار می‌تواند افراد در معرض خطر را شناسایی و آن‌ها را به درمان متصل کند و برای کمک به افراد در کاهش و مدیریت استرس حمایت‌هایی را ایجاد کند. اولویت دادن مدیران به مسائل مربوط به سلامت روان در محیط کار می‌تواند هزینه‌های مراقبت‌های بهداشتی را برای مشاغل و کارکنان خود کاهش دهد.

شیوع اختلال‌های روان شناختی در محیط کار

دواساز ایرانی گفت: مطالعات نشان دادند که مشکلات سلامت روان در میان جوامع انسانی به طور روز افزون در حال گسترش هستند. شواهد جمع‌آوری شده از سراسر دنیا نشان می‌دهد که هر ساله ۱۹ تا ۳۰ درصد از جمعیت کلی جامعه اختلال‌های روانشناختی بالینی را تجربه می‌کنند. بر اساس این آمار‌ها نزدیک به یک چهارم کل جمعیت بزرگسال حداقل برای یک بار از مشکلات سلامت روان رنج برده‌اند.

وی افزود: در بررسی‌های مربوط به محیط کار ایالات متحده در میان کارکنان از هر سه نفر حدود یک نفر سطح بالایی از فشار روانی را گزارش می‌دهند. همچنین مطالعات نشان داد استرس دومین مشکل بهداشت محیط کار در اروپا است که بیشترین گزارش را داشته استو به طور متوسط ۲۲ درصد کارکنان را در ۲۷ کشور اروپا تحت تاثیر قرار می‌دهد.

مدیرگروه سلامت روانی و اجتماعی و اعتیاد مرکز بهداشت خوزستان گفت: اطلاعات به دست آمده از انگلستان نشان می‌دهد در میان کارکنان از هر شش نفر حدود یک نفر حداقل یک بار مشکل رایج سلامت روان از جمله افسردگی اضطراب یا مشکلات مرتبط به استرس را تجربه می‌کند. مشکلات شدیدتر سلامت روان مانند اختلالات سایکوتیک و اختلالات دوقطبی در حدود یک تا سه درصد از جمعیت شاغل را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

وی عنوان کرد: با کنار هم قرار دادن نتایج به دست آمده از این بررسی‌ها در مقیاس وسیع می‌توان به این نتیجه رسید که مشکلات سلامت روان تا حد زیادی در محیط کار دنیای صنعتی در حال افزایش است. به عبارتی، این نتایج به این معنا است که محیط کار یک زمینه ایده‌آل برای توسعه سلامت روان افراد است.

دواساز ایرانی گفت: بیشتر کارکنان دارای مشکل امکان ندارند مداخلات روانشناختی را دریافت کند، مگر اینکه چنین مداخلاتی به محیط کار آنان انتقال یابد. با توجه به اینکه کارکنان می‌توانند حدود ۶۰ درصد از ساعت بیداری خود را در کار صرف کنند محیط کار زمینه مهم برای بهبود سلامت روان و کیفیت زندگی افراد فراهم می‌کند بنابراین به سازمان‌ها توصیه می‌شود فراتر از رویکرد‌های سنتی واکنش به بیماری روانی حرکت کرده و به سمت پیشگیری و ارتقای سلامت روان گام بردارند.

ارتقای سلامت در محیط کار

وی بیان کرد: در سال‌های اخیر برنامه‌های ارتقای سلامت در محیط کار سعی بر این دارند که به کارمندان کمک کنند تا از وضعیت مزمن خود را مدیریت کنند و در مراقبت از سلامت خود پویا باشند. این برنامه‌ها با توجه به بالا رفتن سن نیروی کار و افزایش بار مشکلات سلامتی مزمن بر نظام سلامت و اقتصاد ملی رشد و توسعه می‌یابد.

برنامه‌های موثر ارتقای سلامت در محیط کار از نظر سازمان جهانی کار

مدیرگروه سلامت روانی و اجتماعی و اعتیاد مرکز بهداشت خوزستان گفت: به وجود آوردن و نگهداری یک نیروی کاری امن و سالم برای بهبود کیفیت زندگی کاری و بهبود سلامت جشمانی و روانی در کار، یکی از برنامه‌های موثر ارتقای سلامت در محیط کار از نظر سازمان جهانی کار است.

وی افزود: این برنامه‌ها باید به کارمندان توانایی مقابله‌ای بهتر با خطر‌های روانی اجتماعی و مشکلات کاری، خانواده و یا فردی از جمله اضطراب، خشونت و یا مصرف مواد و الکل را که بر بهزیستی و عملکرد کاری آن‌ها تاثیر می‌گذارند را بدهند.

دواساز ایرانی گفت: این گونه برنامه‌ها باید به کارمندان کمک کنند تا مهارت بیشتری در مدیریت وضعیت موجود و مقاوم به تغییر خود پیدا کنند و در مراقبت از سلامت خود پویا باشند تا سبک زندگی با کیفیت از قبیل رژیم غذایی، خواب و وضعیت فیزیک خود را ارتقا دهند.

اهمیت سلامت روان در محیط کار

وی بیان کرد: امروزه افراد در حالتی قرار دارند که نمی‌توانند نسبت به سلامت خود بی‌اهمیت باشند در حالی که با چالش‌های مثبت و منفی زیادی روبه‌رو هستند. عوامل روانی محیط کار سالم به همه افراد کمک می‌کند تا احساسات‌شان را شناسایی کنند و آن‌ها را در جای صحیح به کار ببرند. همچنین قادر هستند با دیگران تعاملات داشته باشند و اصول مهارت ارتباط موثر را یاد بگیرند.

مدیرگروه سلامت روانی و اجتماعی و اعتیاد مرکز بهداشت خوزستان گفت: کارکنانی از نظر سلامت روان در وضعیت مناسبی قرار دارند که بتوانند انعطاف‌پذیر و مسئولیت‌پذیر باشند، کنترل استرس داشته باشند و در برابر تغییرات مقاومت نکنند.

وی با بیان اینکه نادیده گرفتن سلامت روان در محیط کار نتایج جبران‌ناپذیری به همراه خواهد داشت، افزود: یکی از پیامد‌های آن نداشتن تمرکز کافی است؛ وقتی که فرد مشکلات روانی دارد، ذهن او سرگردان می‌شود. همچنین این افراد روی مشکلات‌شان تمرکز می‌کنند و این در نهایت باعث می‌شود که تمرکز کافی نداشته باشند.

دواساز ایرانی گفت: تاثیر بر میزان عملکرد شغلی نیز یکی دیگر از این پیامد‌ها است. وقتی احساس ناراحتی می‌کنیم دستیابی به مهارت‌هایی که نیاز به خلاقیت و انعطاف‌پذیری دارد چالش برانگیز می‌شود و نمی‌توانیم عملکرد مناسب در کار خود داشته باشیم.

وی بیان کرد: همچنین قدرت تصمیم‌گیری تحت تاثیر قرار می‌گیرد. کمبود اهداف سیاست سالم‌سازی محیط کار و فضای روانی کار می‌تواند منجر به کنترل نکردن افکار منفی شود و بنابراین قدرت تصمیم‌گیری ضعیف می‌شود.

مدیرگروه سلامت روانی و اجتماعی و اعتیاد مرکز بهداشت خوزستان گفت: نادیده گرفتن سلامت روان در محیط کار در برقراری ارتباط هم تاثیر می‌گذارد. وقتی از نظر عاطفی احساس خوبی نداشته باشیم، برقراری ارتباط خوب بسیار دشوار است و نبود آن در محیط کار منجر به برداشت اشتباه یا واکنش بیش از حد به همکاران می‌شود.

ضرورت اجرای برنامه پیشگیری از مصرف مواد در محیط‌های کاری

وی افزود: مصرف مواد و الکل بدون هیچ شکی یک مشکل جدی است. یکی از دستاورد‌های مهم که توسط سازمان بهداشت جهانی حمایت شده است، شناسایی مصرف مواد و الکل به عنوان یکی از مشکلات اساسی محیط کار در بسیاری از کشور‌ها است. مصرف مواد و الکل به عنوان عامل مهم در حوادث، غیبت از کار، افت عملکرد شغلی، سوانح و حوادث، مرگ و میر و هزینه‌های مرتبط با آن است.

دواساز ایرانی گفت: محیط کار یکی از کانال‌های مهم اجرای برنامه سیاست پیشگیرانه است؛ به عبارتی، محیط کار یکی از عناصر اصلی برای اجرای برنامه اجتماع محور با هدف تغییر نگرش و رفتار مصرف مواد و الکل در اجتماع است.

وی عنوان کرد: چندین ویژگی در محیط کار شناسایی شده است که به طور مشخص احتمال مصرف مواد و در محیط کار افزایش می‌دهد این ویژگی‌ها عبارت است استرس شغلی، قوانین کاری نامناسب، در دسترس بودن مواد، گذراندن زمان طولانی دور از خانواده، شیفت کاری نامناسب و مشکلات روانی مانند اضطراب و افسردگی.

فرسودگی شغلی

مدیرگروه سلامت روانی و اجتماعی و اعتیاد مرکز بهداشت خوزستان با اشاره به علائم هشداردهنده فرسودگی شغلی گفت: از دست دادن انرژی و احساس فرسودگی جسمانی و روانی، تحریک‌پذیری و خلق پایین، مشکلات مرتبط با استرس مانند افسردگی سردرد کمردرد و ناخشنودی یا احساس موفقیت در شغل از علائم این مشکل هستند.

پیشگیری از فرسودگی شغلی یا سندروم خستگی مزمن

وی بیان کرد: در انتخاب شغل یکی از مسائل و موضوع‌های مهم، سازگاری شغلی است. هر کسی نیاز دارد با دقت هرچه تمام‌تر شغل مناسب خود را انتخاب کند. علت عمده رضایت نداشتن افراد از شغل خود بیشتر جنبه سازگاری نداشتن عاطفی آن‌ها است نه ضعف استعداد و مهارت‌شان. طبق تعریف این سندروم، حداقل شش ماه باید از شروع آن گذشته باشد. در سبب‌شناسی این اختلال می‌توان به استرس شغلی و عوامل بیولوژیک فرد اشاره کرد.

دواساز ایرانی با اشاره به راهبرد‌های پیشگیری از فرسودگی شغلی گفت: از برنامه‌های متنوع برای بهبود وضعیت بدنی خود استفاده کنید مانند اختصاص دادن زمان برای ورزش و برنامه غذایی مناسب. استفاده از روش‌های آرامش عضلانی هم برای ایجاد آرامش موثر است؛ حتی برای چند لحظه در محیط کار خود این شیوه را به کار بگیرید. همچنین استفاده از مدیریت زمان یکی دیگر از این برنامه‌ها است؛ می‌توان با استفاده از روش خاصی اوقات کار را به بخش‌های مختلف تقسیم کرد و در آن بهره‌وری تلاش خود را افزایش داد و در زمان کمتر، کار بیشتری انجام داد.

وی بیان کرد: همچنین برای پیشگیری از فرسودگی شغلی، افرادی را به مشاغلی بگمارید که به آن علاقه‌مند هستند و از ویژگی‌های شخصیتی لازم برای انجام دادن درست وظایف شغلی برخوردارند. وقتی مناسب‌ترین فرد برای تصدی مسئولیت‌های یک شغل انتخاب می‌شوند احتمال وارد آمدن تنش‌های روانی برای وی کمتر می‌شود و بنابراین عارضه فرسوده شغلی نیز کاهش می‌یابد.

مدیرگروه سلامت روانی و اجتماعی و اعتیاد مرکز بهداشت خوزستان گفت: می‌توانیم موجباتی را فراهم آوریم که مهارت‌های افراد تحت نظارت شما در زمینه کنترل موقعیت‌ها افزایش یابد. اگر فرد نتواند بر موقعیت مربوط به شغل خود کنترل داشته باشد، احتمالا ناچار خواهد بود فشار روانی زیادی را تحمل کند.

وی ادامه داد: شرایط خطرآفرین در سازمان را به حداقل برسانید و موجباتی را فراهم آورید که افراد در معرض خطر محرک‌های تنش‌های اضافی قرار نگیرند. همچنین شبکه‌های ارتباطی در سازمان را بهبود ببخشید تا افراد، نظر‌ها و شکایت‌ها و انتقاد‌های خود را در رابطه با هر فرد یا موضوع به راحتی بدون ترس و نگرانی به شیوه منطقی ارائه دهند.

استرس شغلی

دواساز ایرانی گفت: به طور کلی می‌توان گفت استرس یا تنش روانی ابتدا بر روان فرد تاثیر بسزایی دارد و به نحوی که مخل زندگی و کار او می‌شود؛ حتی او را خانه نشین می‌کند.

وی افزود: این استرس می‌تواند بر جسم هم تاثیر بگذارد. این اختلالات در درازمدت بیماری‌های قلبی عروقی و گوارشی را به وجود می‌آورند. آسم، میگرن، صرع و دیابت نیز با استرس تشدید می‌شود.

مدیرگروه سلامت روانی و اجتماعی و اعتیاد مرکز بهداشت خوزستان گفت: استرس روانی، هم بر روان هم بر جسم اثر مخرب و بیماری‌زایی دارد و شناسایی زودهنگام با استفاده از نشانه‌ها و علائم پیشگیری از ایجاد این قبیل بیماری‌ها بسیار کمک کننده خواهد بود.

وی بیان کرد: کار شیفتی، نوعی استرس جسمی و روانی برای افراد نوبت‌کار محسوب می‌شود و به همین خاطر برخی افراد با بعضی خصوصیات جسمانی و روانی نمی‌تواند نوبت‌کاری به خصوص شیفت شب داشته باشند. افرادی که اختلالات روانپزشکی دارند نیز با وجود شب‌کاری دچار تشدید مشکلات می‌شوند.

دواساز ایرانی گفت: بی‌خوابی یا کم‌خوابی، افراد را تحریک‌پذیر می‌کند و بیماری دو قطبی، سایکوز و همچنین اختلالات اضطرابی را تشدید می‌کند و در نتیجه نیاز مصرف دارو‌ها بالا می‌رود. با توجه به عوارض جانبی داروها، صلاح نیست که این افراد در شیفت خود شب‌کاری داشته باشند. فردی که به بیماری مزمن مبتلا است در شب‌کاری دچار مشکل می‌شود.

وی افزود: فردی که باید دارو را مرتب مصرف کند و تغذیه رژیمی داشته باشد و نمی‌تواند حین کار این موارد را به طور کامل رعایت کند، دچار مشکل می‌شود؛ بیماری‌هایی مانند دیابت، فشار خون، صرع در شب‌کاری تشدید می‌شوند.

مدیرگروه سلامت روانی و اجتماعی و اعتیاد مرکز بهداشت خوزستان گفت: فرد نوبت‌کار یا شب‌کار نمی‌تواند بلافاصله شرایط را تحمل کند. حدود ۲۰ درصد این افراد دچار نشانه‌ها و علائم عدم تحمل کار شیفتی می‌شوند که شامل نشانه‌های عصبی، گوارشی و قلبی عروقی است. مجموعه‌ای از این نشانه‌ها که حداقل شش ماه به طول می‌انجامد به سندروم عدم تطابق با کار شیفتی مبتلا می‌شوند.

مقابله با استرس شغلی

وی افزود: مقابله یا کنار آمدن با استرس شغلی را می‌توان در سطح فردی و سازمانی مورد بررسی قرار داد. در تلاش برای مقابله با استرس شغلی باید از همه امکانات معقول و انسانی برای کنترل اوضاع و احوال فشار‌ها استفاده کرد و موجباتی را فراهم آورد که اثر زیان‌بار فشار روانی بر ما به حداقل برسد.

دواساز ایرانی گفت: اگر به افراد یک سازمان آموزش داده شود که چگونه می‌توان از گرفتار آمدن به دام بسیاری از محرک‌های تنش‌زا جلوگیری کرد، درصد کارکنانی که به همین دلیل دچار اختلال‌های جسمانی و روانی می‌شوند کاهش پیدا می‌کنند. مدیریت سازمان‌ها نیز می‌تواند با به کارگیری روش و فنون بسیار، محیط سازمان محل کارشان را از محرک‌های تنش‌زا به میزان قابل توجه پاکسازی کنند. بدین وسیله کارایی، اثربخشی و بهره‌وری شغلی افزایش پیدا می‌کند.

راهکار‌های فردی مقابله با استرس شغلی

وی بیان کرد: در دسترس‌ترین راهکار‌های مقابله یا کنار آمدن با محرک‌های فشارزا، آن‌هایی هستند که فرد در زندگی خود به کار می‌گیرد تا خود را کمتر در معرض فشار روانی در محیط کار یا خانواده قرار دهد.

مدیرگروه سلامت روانی و اجتماعی و اعتیاد مرکز بهداشت خوزستان گفت: خوش‌بینی را در خود تقویت کنیم و از بدبینی اجتناب کنیم. انجام دادن بعضی تمرین‌ها مانند تصویرسازی ذهنی و ورزش توصیه می‌شود و سرسختی خود را تقویت کنید.

وی افزود: شوخ طبع بودن در موقعیت‌های مناسب در رفتارمان با دیگران را فراموش نکنیم؛ بدانیم که طنز و شوخی و شادی معقول می‌تواند ما را از شر بعضی از فشار‌های روانی نجات دهد.

دواساز ایرانی گفت: در برخورد با دیگران سعی کنیم دلیل یا دلایل رفتار دشوار پرخاشگر جویانه آنان را با خود درک کنیم و به این وسیله فشار روانی کمتری دریافت کنیم. شکیبا بودن را تمرین کنیم و بدانیم که گاه میوه شکیبایی، بسیار مطبوع است. بهتر است وقتی در شرایطی قرار می‌گیریم که کنترل فشار روانی ناشی از آن یا مقابله و کنار آمدن با عوامل تنش‌زا برای ما امکان ندارد برای مدتی کوتاه ترک موقعیت کنیم.

وی بیان کرد: برای زندگی و روز‌های خود برنامه منظم داشته باشیم. ورزش را جزو برنامه‌های روزانه و هفتگی خود بدانیم و تحت هر شرایطی روزانه حتی ۱۰ دقیقه از وقت خود را برای انجام تمرین‌های ساده ورزشی اختصاص دهیم.

راهکار‌های سازمانی مقابله با استرس شغلی

مدیرگروه سلامت روانی و اجتماعی و اعتیاد مرکز بهداشت خوزستان گفت: هدف اصلی سازمان برای همه کارکنان باید شفاف باشد برای مثال به آنان بگویند که با همکاری صمیمانه باید به سطوح بهره‌وری شغلی و سازمانی در حد بهینه برسند، بدین ترتیب ابهام کارکنان در نقش خود کمتر می‌شود و فشار روانی کمتری را تجربه خواهند کرد.

وی عنوان کرد: با نظم و ارزیابی انتخاب مناسب‌ترین فرد برای تصدی هر شغل در سازمان می‌توان از منابع انسانی سالم هوشمند و توانمند برخوردار شد و با اطمینان به منابع انسانی بالنده و فهیم، افراد کمتر گرفتار عوارض منفی ناشی از فشار روانی می‌شوند.

دواساز ایرانی گفت: به کارگیری روش‌ها و فنون ارگونومی نیز به پیشگیری از وقوع حوادث و سوانح در کار کمک می‌کند و همچنین افزایش سطح ایمنی شغلی در سازمان می‌شود. با پرورش مهارت‌های مرتبط با خلاقیت و نوآوری در سازمان می‌توان به کارکنان یاری داد تا از وقوع بسیاری از عوامل فشارزا در کار جلوگیری کند و در برخورد با این عوامل، از روش‌های ابداعی نو برای مقابله یا کنار آمدن استفاده کنند.

وی بیان کرد: بین انگیزش و خوشنودی شغلی کارکنان از یک طرف و فشار روانی که در رابطه با شغل و محیط خود و محیط کار خود تجربه می‌کنند رابطه معکوس وجود دارد؛ با کاهش فشار روانی می‌توان بر میزان انگیزش و خوشنودی شغلی کارکنان افزود.

مدیرگروه سلامت روانی و اجتماعی و اعتیاد مرکز بهداشت خوزستان گفت: با غنی‌سازی فرهنگ و جو سازمانی می‌توان بستر مناسب برای پیشگیری از ابتلای افراد به عوارض و عوارض فشار روانی را فراهم آورد. بر این اساس جو و فرهنگ سازمانی به گونه‌ای شکل می‌گیرد که موجب ایجاد نوعی محیط آرام یا به اصطلاح جزیره امن روانی برای افراد تحت نظرشان شود و هر یک از کارکنان بتواند با احساس امنیت کامل افکار خود را در زمینه‌های مورد نظر بیان کند.

وی افزود: با انتخاب مناسب‌ترین فرد برای تصدی هر شغل در سازمان می‌توان از منابع انسانی سالم هوشمند و توانمند برخوردار شد و اطمینان داشت که در شرایط مساوی، منابع انسانی بالنده و فهیم کمتر گرفتار عوارض منفی ناشی از فشار روانی می‌شوند.