غیرانتفاعی یا دولتی؟ مسئله این است!

به گزارش بازارکار به نقل از ایرنا ، تب و تابِ دست و پا کردنِ مدرسه‌ای مناسب برای دانش‌آموز، بعضاً از اوایل تابستان و حتی گاه پیش از پایان یک سال تحصیلی، ذهن والدین را به خود مشغول می‌کند؛ انتخاب بین مدارس دولتی یا راهی کردن دانش‌آموزان به مدارسی غیردولتی و دغدغه‌مندی در خصوص کیفیت آموزش و البته هزینه‌های بالای مدارس غیرانتفاعی، سال‌ها است به موضوعی جدی برای مردم تبدیل شده است.

درباره هزینه‌های مدارس غیردولتی، اواسط مردادماه «احمد محمودزاده» معاون وزیر آموزش و پرورش و رئیس سازمان مدارس غیردولتی به رسانه‌ها گفت: کف و سقف شهریه مدارس غیردولتی از ۲۰ تا ۱۴۰ میلیون تومان است. این ارقام تنها برای شهریه مدارس بابت آموزش برنامه درسی و فوق برنامه است و هزینه سرویس ایاب و ذهاب، غذا و امور آموزشگاهی جدا محاسبه می‌شود. البته تنها ۲ درصد از مدارس غیرانتفاعی شهریه بیش از ۱۰۰ میلیون تومان دریافت می‌کنند. به گفته محمودزاده، در مجموع ۲۰ هزار مدرسه غیرانتفاعی با جمعیت دانش‌آموزی ۲.۵ میلیون نفر در مناطق مختلف کشور فعال هستند. مجموع مدارس دولتی، غیرانتفاعی و هیأت امنایی نیز بالغ بر ۱۱۲ هزار مدرسه است.

دوگانه مدارس دولتی و غیردولتی

نظام آموزشی ایران در دو دهه اخیر شاهد شکل‌گیری نوعی دوگانه میان مدارس دولتی و غیردولتی بوده است. از یک سو، مدارس دولتی با کمبود منابع و امکانات مواجهند و از سوی دیگر، مدارس غیردولتی با وعده کیفیت بالاتر آموزش و امکانات ویژه، به جذب خانواده‌ها می‌پردازند. از نگاه برخی ناظران، این دوگانگی نه‌تنها منجر به شکل‌گیری نابرابری آموزشی شده، بلکه اساس عدالت اجتماعی را در معرض تهدید قرار داده است.

خروجی مدارس تفاوت دارد؟

مرضیه گروه‌ئی درباره عملکرد انواع مدارس در کشور می‌گوید: تفاوت در منابع و امکانات، بین مدارس لوکس و دولتی، تأثیر بسزایی بر توانایی دانش‌آموزان در کسب مهارت‌های تخصصی به ویژه در حوزه‌هایی، چون فناوری و نوآوری دارد. این فعال امور آموزشی پنج عامل را برای ایجاد این تفاوت‌ها برمی‌شمرد: اولین عامل تأثیرگذار، دسترسی به تجهیزات و فناوری‌های پیشرفته است. دسترسی مدارس خصوصی و دانش‌آموزان به کامپیوترها، نرم‌افزار‌های تخصصی و آزمایشگاه‌های مجهز، فرصت کسب مهارت‌های عملی و تجربی را در زمینه‌های فناوری و نوآوری برای آنان فراهم می‌آورد. برنامه‌های آموزشی متنوع، دومین عامل کلیدی در این تفاوت است. این مدارس معمولاً دوره‌های تخصصی در حوزه‌هایی مانند برنامه‌نویسی، رباتیک و طراحی گرافیک ارائه می‌دهند که به دانش‌آموزان کمک می‌کند تا مهارت‌های خاصی را متناسب با علایق خود توسعه دهند.

عامل سوم در این تمایز، بهره‌مندی از معلمان باتجربه و متخصص است. در مدارس مجهز، استادانی تدریس می‌کنند که در حوزه‌های تخصصی خود، دانش و تجربه بالایی دارند. این معلمان می‌توانند راهنمایی‌های موثرتری به دانش‌آموزان ارائه داده و آنان را در مسیر یادگیری و توسعه مهارت‌های تخصصی حمایت کنند.

چهارمین عامل تأثیرگذار فرصت‌های شبکه‌سازی است. مدارس خصوصی غالباً ارتباطات قوی‌تری با صنعت و کسب‌وکار‌ها برقرار می‌کنند که این امر می‌تواند به فراهم‌آوری فرصت‌های کارآموزی و پروژه‌های عملی برای دانش‌آموزان منجر شود. این ارتباطات، دانش‌آموزان را با دنیای واقعی کسب‌وکار آشنا کرده و به آنها کمک می‌کند تا مهارت‌های خود را در محیط‌های عملی به کار گیرند. به گفته این مدیر مدرسه، عامل پنجم، محیط یادگیری است. محیط آموزشی در مدارس خصوصی معمولاً مثبت‌تر و انگیزشی‌تر است که به افزایش اعتمادبه‌نفس دانش‌آموزان و تشویق آنها به خلاقیت و نوآوری کمک شایانی می‌کند. در مقابل، مدارس دولتی ممکن است با محدودیت‌های مالی و منابع مواجه باشند که می‌تواند بر کیفیت آموزش و فرصت‌های یادگیری تأثیر بگذارد.

وی در پایان تأکید کرد: به‌طورکلی، تفاوت در منابع و امکانات، تأثیر زیادی بر توانایی دانش‌آموزان در کسب مهارت‌های تخصصی دارد، اما انگیزه و تلاش شخصی نیز نقش مهمی در این فرایند ایفا می‌کند. بسیاری از دانش‌آموزان در مدارس دولتی نیز با تلاش و پشتکار فردی قادرند مهارت‌های تخصصی خود را توسعه دهند.

کیفیت آموزش صرفاً به دولتی یا غیردولتی بودن مدرسه مرتبط نیست

نیک نژاد، اما لزوم تعریف دقیق مفهوم کیفیت آموزشی را مقدم بر بحث‌های دیگر می‌داند. به نظر وی برخی کیفیت را در نمره، معدل و رتبه کنکور می‌دانند، در حالی که برخی دیگر آن را در پرورش فردی و اجتماعی دانش‌آموزان تعریف می‌کنند. حال اگر شاخص دوم را ملاک قرار دهیم، هیچ‌یک از مدارس، چه دولتی و چه غیردولتی، کیفیت لازم را برای تحویل شهروندی با رشد فردی و اجتماعی ارائه نمی‌دهند. آموزش‌های مورد نیاز در این زمینه، به‌صورت سیستماتیک و ساختارمند در کشور ما وجود ندارد و عمدتاً به تلاش‌های فردی خانواده‌ها و محیط بستگی دارد. این در حالی است که در دیدگاه عموم جامعه، کیفیت آموزشی اغلب به معنای کسب نمره و معدل بالا و پذیرفته شدن در رشته‌های برتر دانشگاهی در کنکور است و نه چیز دیگر.

او می‌افزاید: اگر چه مدارس دولتی به طور متوسط، آمار پایین‌تری از نظر نمره و رتبه کنکور دارند، اما برخی از آنها در مناطق برخوردار، حتی کیفیتی بالاتر از مدارس پولی ارائه می‌دهند. این نشان می‌دهد که موضوع کیفیت به صرف دولتی یا غیردولتی بودن مدرسه مرتبط نیست و بیشتر به توان خانواده‌ها، محیط فرهنگی مدرسه و تلاش مدیران بستگی دارد. به اعتقاد این کارشناس، تفاوت شاخصی میان فارغ‌التحصیلان مدارس دولتی و غیردولتی در موفقیت‌های شغلی و آموزشی وجود ندارد و اگر کیفیت آموزشی را بر اساس توسعه فردی و اجتماعی تعریف کنیم، مدارس دولتی به طور متوسط، بستر مناسب‌تری برای زندگی یک شهروند عادی در جامعه فراهم می‌کنند، که دلیل این موضوع در شرایط واقعی جامعه نهفته است.

او تصریح می‌کند: که مدارس لوکس فضایی راحت‌تر برای دانش‌آموزان فراهم می‌کنند و به دلیل مشتری‌محور بودن، امتیازات ویژه‌ای ارائه می‌دهند. این امر، دانش‌آموزان را به راحت‌طلبی عادت می‌دهد، اما وقتی این افراد وارد جامعه واقعی می‌شوند، تفاوتی با دیگران ندارند، که این خود یک نقطه ضعف پرورشی است.

توسعه بی‌عدالتی آموزشی ناشی از توسعه مدارس پولی به انسجام ملی ضربه می‌زند

نیک‌نژاد درباره آسیب‌زایی گسترش مدارس پولی معتقد است: یکی از ریشه‌های مهم انقلاب، فقدان عدالت اجتماعی بود که عدالت آموزشی نیز زیرمجموعه آن محسوب می‌شود. مشخصه اصلی جامعه طبقاتی امروز ما، همین جای خالی عدالت آموزشی است. این بی عدالتی می‌تواند نابرابری‌های اجتماعی را تشدید کرده و خشم اقشار تهیدست را نسبت به خانواده‌های متمول افزایش دهد. این روند در نهایت، انسجام اجتماعی را به خطر می‌اندازد. به گفته این کارشناس مسائل آموزشی «مدارس غیردولتی نیز به صورت غیر مستقیم با توسعه بی‌عدالتی آموزشی می‌توانند به انسجام ملی آسیب بزنند. مدارس دولتی هدفمندانه ضعیف نگه داشته می‌شوند تا مدارس پولی فضا پیدا کنند. قسمت بزرگی از جامعه از محرومیت آموزشی رنج می‌برند و با طبقاتی کردن آموزش، بسیاری از افراد باهوش و مستعد از پیشرفت محروم می‌شوند. تجربه جهانی نشان می‌دهد جوامع عدالت‌محور در آموزش، انسجام بیشتر، شکاف اجتماعی کمتر و رفاه و توانمندی بالاتری دارند و می‌توانند در اقتصاد جهانی پیشرو باشند.»

نیک‌نژاد تاکید می‌کند: باید به سمت تقویت مدارس دولتی حرکت کنیم. بهانه‌های دولت‌ها مبنی بر نداشتن توان مالی برای اداره مدارس دولتی همیشه وجود داشته و این امر بهانه‌ای برای گسترش مدارس غیردولتی و سوءاستفاده‌های مالی هنگفت می‌شود. این مشکل فقط مربوط به مدارس غیردولتی نیست؛ مافیای کتاب‌های درسی، مافیای آموزشی و مؤسسات آموزشی نیز به شدت در حال سوءاستفاده از این فضا هستند و گردش مالی بالایی دارند. وی خاطرنشان می‌کند: ما به عنوان کنشگران رسانه‌ای، مدنی و صنفی باید دولت را وادار کنیم که به هزینه‌کرد برای آموزش بازگردد و هیچ بهانه‌ای را از آن نپذیریم. اینها وظایف اصلی دولت است. نیک‌نژاد در پایان می‌گوید: به عنوان یک معلم با سی سال سابقه عرض می‌کنم، موفقیت فرزندان لزوماً وابسته به مدرسه‌ای که رفته‌اند، نیست، هرچند که تأثیرگذار است. حتی دیده می‌شود در میان فارغ‌التحصیلان مدارس برند، موفقیت‌های تحصیلی و شغلی حاصل می‌شود، اما این اتفاق برای همه رخ نمی‌دهد و بخش عمده‌ای از خانواده‌ها، حتی متمولین، به آن نوع آموزش دسترسی ندارند.

بسیاری از مدارس غیردولتی فاقد کادر مجرب هستند

علیخانی معلمی که تجربه تدریس در هر دونوع از این مدارس را در استان کردستان داشته، معتقد است مدارس غیردولتی، با وعده کیفیت برتر، خانواده‌ها را جذب می‌کنند، اما در عمل بسیاری از آنها فاقد امکانات لازم و کادر آموزشی باتجربه هستند. این مدارس اغلب نه آزمایشگاه حرفه‌ای دارند و نه کارگاهی کامل. معلمان در این مدارس غالباً آموزش‌های مطابق با استاندارد‌های روز را ندیده و کم‌سابقه محسوب می‌شوند. این آموزگاران برخلاف معلمان باتجربه مدارس دولتی، کارایی لازم را ندارند. بنابراین، ادعای برتری آموزشی در این مدارس، اغلب با واقعیت فاصله دارد و فارغ‌التحصیلانشان نیز برتری خاصی نشان نمی‌دهند.

او معتقد است خانواده‌ها، به‌ویژه قشر متمول، عمدتاً به دلیل نگرانی از شلوغی کلاس‌ها و مسائل اجتماعی در مدارس دولتی، فرزندانشان را به مدارس غیردولتی می‌فرستند. این انتخاب، بیشتر از روی دغدغه‌های اجتماعی و نه آگاهی از کیفیت واقعی آموزشی این مدارس است. آنها تصور می‌کنند با پرداخت هزینه‌های بالا، محیطی کنترل‌شده‌تر و کیفیتی بهتر نصیب فرزندشان می‌شود، در حالی که این مدارس عمدتاً تنها تراکم کمتر را ارائه می‌دهند و تفاوت محسوسی در کیفیت آموزشی ندارند.

جمع‌بندی

کیفیت آموزش مفهومی پیچیده و چندبعدی است که نمی‌توان آن را صرفاً با معیار‌های کمّی مانند نمره یا رتبه کنکور سنجید. پرورش مهارت‌های فردی و اجتماعی دانش‌آموزان و تربیت شهروندانی مسئول از مواردی است که باید در کانون توجه قرار گیرد. در این زمینه، مدارس دولتی - با وجود تمام کاستی‌ها - به دلیل قرارگیری در بستر واقعی جامعه، اغلب فضایی طبیعی‌تر برای رشد دانش‌آموزان فراهم می‌کنند. برخی مدارس غیردولتی با ایجاد محیطی مصنوعی و رفاه محور، ممکن است تطبیق دانش‌آموزان با شرایط واقعی جامعه را با دشواری مواجه سازند.

با این حال، کیفیت آموزش در فضای رقابت‌محور کنونی برای دستیابی به فرصت‌های شغلی هم مهم است. قابل انکار نیست که کیفیت آموزش در برخی مدارس غیر دولتی به دلیل دسترسی به امکانات بیشتر، بسیار متفاوت است. با این حال، به گفته علیخانی گسترش بی‌رویه این مدارس، به نظام آموزشی و ساختار اجتماعی کشور آسیب‌های جدی وارد می‌کند. این پدیده، نابرابری آموزشی را عمیق‌تر کرده و کیفیت کلی آموزش و پرورش را پایین می‌آورد.

برای مقابله با این روند مخرب، ارتقای مدارس دولتی ضروری است. این ارتقا باید با بهبود معیشت معلمان و فراهم آوردن امکانات زیرساختی نظیر کتابخانه‌ها، آزمایشگاه‌ها و کارگاه‌ها همراه باشد. تنها با سرمایه‌گذاری واقعی در مدارس دولتی و توجه به ریشه‌های مشکلات، می‌توان آینده‌ای روشن‌تر برای آموزش و پرورش ایران رقم زد.