مرکز پژوهش های مجلس منتشر کرد؛ گزارش نظارتی قانون حمایت از شرکت های دانش بنیان منتشر شد

به گزارش بازارکار به نقل از مهر، دفتر مطالعات انرژی، صنعت و معدن (گروه فناوری‌های نوین) مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، گزارش نظارتی ارزیابی عملکرد قانون حمایت از شرکت‌ها و مؤسسات و تجاری سازی اختراعات و نوآوری‌ها را با نگاهی به روند توسعه فعالیت‌های دانش بنیان در کشور در آستانه تدوین برنامه هفتم توسعه را منتشر کرده است.

در بخشی از این گزارش نظارتی آمده است: یافته‌های موجود درباره نحوه فعالیت شرکت‌های دانشبنیان طی دوره تقریباً ۱۰ ساله حاکی از آن است که:

+ تعداد شرکت‌های دانشبنیان (نوپای نوع ۱ و ۲، تولیدی نوع ۱ و ۲) طی دوره ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۰ از ۵۵ شرکت به حدود ۷ هزار شرکت رسیده است.

+ تعداد شرکت‌های دانشبنیان تولیدی نوع ۲ بر سایر انواع شرکت‌های زیست بوم نوآوری غالب است (حدود ۵۶ درصد کل شرکت‌ها)

+ شرکت‌هایی که در چهار حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات (۲۳ درصد)، برق و الکترونیک (۲۲ درصد)، ماشین آلات و تجهیزات پیشرفته (۲۲ درصد) و نیز صنایع شیمیایی (۱۴ درصد) فعالیت دارند، بخش اعظم شرکت‌های دانشبنیان را به خود اختصاص می‌دهند.

+ نزدیک به ۵۰ درصد کل شرکت‌های دانش بنیان در تهران و مابقی در سایر استان‌ها از جمله اصفهان، البرز، خراسان رضوی، آذربایجان شرقی و فارس مستقر هستند. عمده استان‌ها نیز در سه حوزه ساخت ماشین آلات و تجهیزات پیشرفته، محصولات مبتنی بر فناوری‌های شیمیایی و سخت افزارهای برق، الکترونیک و لیزر و فوتونیک فعالند.

+ به طور متوسط تنها ۱۷ درصد شرکتها و واحدهای فناور مستقر در پارک‌ها از نوع دانش بنیان هستند.

+ میزان درآمد محصولات دانش بنیان و اشتغالزایی این حوزه برمبنای درآمد کل و اشتغال شرکت‌های دانش بنیانی که تأییده های لازم را دریافت کرده اند، گزارش می‌شود.

کاهش نرخ تأسیس شرکت‌های نوپا و تبدیل آنها به شرکت‌های تولیدی

تحلیل یافته‌ها و اطلاعات با توجه به توزیع شرکت‌های دانش بنیان براساس نوع و سطح و زمینه فعالیت، همچنین روند تأسیس شرکت‌های جدید و نوپا، نحوه پراکنش شرکت‌های دانش بنیان در استان‌ها و استقرار آنها در پارک‌های علم و فناوری و ارزیابی مواردی همچون اشتغال، درآمد، صادرات، نحوه تأمین مالی فناوری و مؤلفه‌های شاخص جهانی نوآوری نشان می‌دهد نرخ تأسیس شرکت‌های نوپا و تبدیل آنها به شرکت‌های تولیدی نیز بسیار پایین آمده است.

روند کند رشد و بلوغ شرکت‌های دانش بنیان و هسته‌های فناور مستقر در پارک‌ها

میزان فعالیت و درآمد پارک‌ها نیز بیانگر این واقعیت است که روند رشد و بلوغ شرکت‌های دانش بنیان و هسته‌های فناور مستقر در پارک‌ها کند است و ممکن است ظرفیت زیست بوم نوآوری کشور از منظر شرکت‌های دانش بنیان به عنوان بازیگران کلیدی این عرصه در آینده با چالش جدی مواجه شود.

عدم موفقیت نظام علمی به هدایت نتایج تحقیقات به سمت توسعه کسب و کارهای نوآورانه

این درحالی است که عمده تمرکز نظام علم و فناوری و نوآوری کشور بر آموزش عالی و خلق دانش بوده و هرچند تاکنون در تربیت نیروی دانشگاهی و محتوای علمی بهتر از سایر مؤلفه‌های نوآوری عمل کرده، اما در هدایت نتایج تحقیقات و نیروی متخصص به سمت ایجاد و توسعه کسب و کارهای نوآورانه موفقیت قابل قبولی نداشته است.

محیط نهادی (اعم از محیط سیاسی، قانونی و کسب و کار) هنوز بعد از گذشت ۱۰ سال از اجرای قانون حمایت از شرکت‌ها و مؤسسات دانش بنیان برای توسعه این فعالیت‌ها مساعد نشده و جذب دانش و انتشار فناوری و تأمین مالی به کمک بخش خصوصی نیز به دلیل ضعف‌ها و نقص‌های موجود در تقویت پیوندها از قبیل ارتباط دانشگاه و صنعت، خوشه سازی و شبکه سازی، ارتباطات بین المللی و تربیت نیروی کار دانشی و رفع انحصار و رقابت غیرعادلانه با مشکل مواجه است.

در این میان نحوه ارائه آمار فعالیت‌های دانش بنیان نیز معمولاً براساس درآمد و اشتغال کل شرکتهاست که لزوماً معادل با درآمد واقعی حاصل از فعالیت‌های دانش بنیان نیست و باید ملاحظاتی از قبیل هزینه کرد تحقیق و توسعه به درآمد این شرکتها را در هنگام ارائه آمار و داده‌ها در نظر گرفت.

از طرفی، برنامه‌های دوره‌ای پیمایش عملکرد نوآورانه شرکتها در مسیر سیاستگذاری نیز با جدیت دنبال نشده و به روز نمی‌شوند و برنامه‌های راهبردی شفافی برای بهره مندی از ظرفیت شرکتها و فعالیت‌های دانش بنیان در سطح استانی و کاهش تمرکز و تجمع آنها در استان‌هایی نظیر تهران تاکنون ارائه نشده است.

بررسی وضعیت موجود در حوزه فعالیت‌های دانش بنیان

۱. تعداد شرکت‌های دانش بنیان برحسب نوع

تعدادکل شرکت‌های دانش بنیان تأیید شده مرکز شرکتها و مؤسسات دانش بنیان از ۵۵ شرکت در سال ۱۳۹۲ به ۶ هزار و ۶۷۱ شرکت تا فروردین ۱۴۰۱ رسیده است که ۴ هزار و ۳۰۷ شرکت از نوع تولیدی و ۲ هزار و ۳۶۴ شرکت از نوع نوپا نامگذاری شده اند.

روند دانش بنیانی شرکتها طی سالهای ابلاغ قانون تا به امروز رو به افزایش است. شیب این حرکت در سالهای ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۹ زیاد است، اما در سال ۱۴۰۰ کندتر شده است و دلیل کندی روند را می‌توان به سختگیری‌ها در اعطای تأییدیه و توجه بیشتر به کیفیت فعالیت‌های دانش بنیانی این شرکتها در مقابل افزایش صرفاً کمی آنها منتسب کرد.

در شش ماهه اول سال ۱۴۰۰ از میان ۲ هزار و ۶۴۴ درخواست ارزیابی شده متقاضیان، ۴۰ درصد موفق به اخذ تأییدیه شده و بقیه رد شده اند. با وجود به تمرکز بر حمایت از شکل گیری شرکتهای نوپا و تولیدی نوع ۱ در سالهای ابتدایی اجرای قانون، از سال ۱۳۹۶ به بعد تعداد شرکت‌های تولیدی نوع ۲ رو به افزایش هستند. در حال حاضر این شرکتها بیش از ۵۵ درصد شرکت‌های دانش بنیان را شامل می‌شوند و سهم چشمگیری را در آمار منتسب به درآمد و اشتغال این حوزه دارا هستند.

۲. روند تأسیس شرکت‌های جدید دانش بنیان

روند و میزان تأسیس شرکت‌های جدید دانش بنیان طی سالهای اخیر کاهش چشمگیری داشته است. به نحوی که در سال ۱۳۹۹ تنها ۳ درصد کل شرکت‌هایی که موفق به اخذ تأیید دانش بنیان شده اند تازه تأسیس بوده اند. شرکت‌های حوزه نرم افزار و فناوری اطلاعات همچنان بیش از سایر شرکتهای نوپا در حال شکل گیری هستند و میزان تأسیس شرکت‌های دانش بنیان جدید در زمینه دارو و نیز کشاورزی و زیست فناوری به شدت پایین و به صفر نزدیک شده است.

عدم توان رقابت با شرکت‌های بزرگ یا بالغ شده به ویژه در حوزه دارو و فرآورده‌های دارویی و احتمال شکل گیری انحصار در برخی حوزه‌ها، در حوزه زیست فناوری و کشاورزی، مسائلی از قبیل شیوه‌های سنتی کشاورزی، ضعف نفوذ فناوری در زنجیره و نبود ترویج مناسب که بر پذیرش و بازار محصولات زیست فناورانه اثرگذار است را نیز می‌توان از عوامل محدودکننده دانست.

۳. توزیع شرکت‌های دانش بنیان برحسب زمینه فعالیت

شرکت‌هایی که در چهار حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات، برق و الکترونیک، ماشین آلات و تجهیزات پیشرفته، صنایع شیمیایی فعالیت دارند، بخش اعظم شرکت‌های دانش بنیان را به خود اختصاص می‌دهند. سهم شرکت‌های دانش بنیان کشاورزی، صنایع غذایی و زیست فناوری بسیار کم است و حدود ۴ درصد کل شرکت‌ها را تشکیل می‌دهند.

۴. تعداد شرکت‌های دانش بنیان نوپا و تولیدی به تفکیک استان‌ها

نزدیک به ۵۰ درصد کل این شرکت‌ها در تهران مستقر هستند و شامل ۱۰۸۸ شرکت نوپا و ۲۱۷۲ شرکت تولیدی هستند. بخش عمده این شرکتها در اصفهان، البرز، خراسان رضوی، آذربایجان شرقی و فارس متمرکز هستند.

این استان‌ها نسبت به سایر استان‌های کشور سهم بسیاری در تولید ناخالص داخلی داشته و زیرساختها و واحدهای صنعتی بیشتری دارند و استانه ای همسایه تهران نظیر البرز، قم، قزوین و مرکزی نیز متأثر از موقعیت تهران، تعداد بیشتری شرکت دانش بنیان را نسبت به سایر نقاط کشور به خود اختصاص داده اند.

۵. نحوه پراکنش زمینه فعالیت شرکت‌های دانش بنیان به تفکیک استان‌ها

فراوانی شرکت‌های فعال در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات در تهران (۳۱ درصد) کردستان (۳۱ درصد)، خراسان جنوبی (۳۰ درصد) و یزد (۲۶ درصد) بالاتر از سایر زمینه‌های فعالیت دانش بنیانی در این استانهاست.

۶. تعداد پارک‌های علم و فناوری به تفکیک استان‌ها

آمار نشان می‌دهد به غیر از تهران با ۱۳ پارک علم و فناوری تعداد زیادی از استان‌ها یک پارک علم و فناوری دارند. هرچند همه استان‌های کشور دارای پارک علم و فناوری هستند اما درصد شرکت‌های دانش بنیان مستقر در این پارک‌ها نسبت به کل واحدهای فناور و صنعتی پارک‌ها بین ۷ تا ۴۸ درصد متغیر است و به طور متوسط ۱۷ درصد واحدهای فناور مستقر در پارک‌های علم و فناوری از نوع دانش بنیان هستند.

این آمار در تهران از منظر تعداد پارک نیز قابل توجه است. با وجود ۱۳ پارک علم و فناوری و ۱۲۷۴ واحد فناور در آنها، تا سال ۱۴۰۰ تنها ۱۹۷ واحد دارای تأییدیه دانش بنیانی در آنها وجود داشته است که معادل با ۱۵/۵ درصد از کل شرکت‌هایی است که در این ۱۳ پارک حضور دارند. آمار مشخصی از پارک‌های علم و فناوری و حتی پردیس‌های فناوری خصوصی در کشور وجود ندارد

حدود ۸۲ درصد از کل درآمد پارک‌های علم و فناوری تنها به ۷ پارک شامل پارک علم و فناوری پردیس، پارک علم و فناوری سمنان، شهرک علمی تحقیقاتی اصفهان، پارک علم و فناوری خراسان رضوی، پارک علم و فناوری قم، پارک علم و فناوری فارس و پارک علم و فناوری اطلاعات و ارتباطات تعلق دارند و بسیاری از شرکت‌های نوپای دانش بنیان نتوانسته اند مراحل رشد و بلوغ خود را به خوبی طی کنند.

۷. تعداد شاغلان شرکت‌های دانش بنیان

تعداد کل شاغلان انواع مختلف شرکت‌های دانش بنیان با روند تقریباً ثابتی رو به افزایش است و مجموع شاغلان تا سال ۱۴۰۰ به ۲۳۰ هزار نفر رسیده است. ۸۰ درصد این شاغلان در شرکت‌های تولیدی نوع ۲ مستقر هستند. شرکت‌های نوپا و تولیدی نوع ۱ درمجموع ۲۰ درصد کل شاغلان دانش بنیان را دربرمی گیرند که معادل با ۴۶ هزار نفر تا سال ۱۴۰۰ است.

۸. درآمد حاصل از فعالیت‌های دانش بنیان

آمار رسمی از میزان درآمد محصولات دانش بنیان با فناوری‌های برتر منتشر نشده است.

برآوردها نشان می‌دهد درآمد شرکت‌های دانش بنیان در سال ۱۳۹۹ حدود ۱۵۰ هزار میلیارد تومان (۴ درصد از تولید ناخالص داخلی (GDP) کشور در آن سال) بوده که تنها ۱۰ درصد آن به شرکت‌های دارای فناوری‌های پیشرفته و شرکت‌های نوپا متعلق است و ۹۰ درصد باقیمانده در اختیار شرکتهای دارای فناوری‌های متوسط رو به بالا قرار دارد.

یافته‌های این گزارش نشان می‌دهد با شروع روند افزایش تأییدیه های دانش بنیانی شرکت‌های تولیدی نوع ۲ از سال ۱۳۹۶ درآمد کل اظهاری شرکت‌های دانش بنیان نیز از سال بعد از آن (۱۳۹۷) به طور نمایی افزایش داشته است. علت این است که در احتساب درآمد حاصل از فعالیت‌های دانش بنیان، درآمد کل شرکتها به عنوان معیار اعلام می‌شود و نه آن بخش از درآمد که صرفاً به توسعه فعالیت‌های دانش بنیان پرداخته شده است.

این در حالی است که ممکن است بخش چشمگیری از درآمد کل ذکر شده، از طریق ارائه خدمات یا فروش محصولات غیردانش بنیان این شرکتها حاصل شده باشد، از این رو درآمد و اشتغال کل شرکت‌هایی که تأیید دانش بنیانی دارند لزوماً به منزله ایجاد اشتغال یا درآمدزایی دانش بنیانی محسوب نمی‌شود.

۹. صادرات محصولات با فناوری‌های برتر و دانش بنیان

براساس گزارش بانک جهانی میزان صادرات محصولات با فناوری‌های پیشرفته ایران نسبت به کل صادرات صنعتی کشور طی چند سال گذشته به طور متوسط ۱ درصد بوده و نه تنها نسبت به کشورهای توسعه یافته‌ای نظیر آلمان بلکه از کشورهایی نظیر ترکیه و هند نیز پایین‌تر است.

کشور چین با رشدی فوق العاده به سهم ۳۰ درصدی صادرات محصولات فناورانه به کل صادرات صنعتی خود رسید و سهم صادرات فناورانه چین حتی از متوسط جهانی نیز فاصله بسیاری دارد.

مقدار واقعی و دقیق شاخص صادرات محصولات با فناوری بالا و محصولات دانش بنیان یکی از موضوعهای مورد اختلاف و بحث در کشور است. در صادرات محصولات دانش بنیان، گمرک صرفاً حجم صادرات شرکت‌های دانش بنیان ازطرف گمرک به شورای عالی عتف ارائه می‌شود. در آمار گمرک، اطلاعات صادرات برخی اقلام همچون نرم افزارها یا بازی‌های رایانه‌ای یا اقلام دفاعی پیشرفته لحاظ نمی‌شود و ازاینرو در برخی مواقع آمار ارائه شده توسط نهادهای بین المللی با آمارهای داخلی متفاوت است.

مقایسه صادرات محصولات با فناوری برتر پیش از قانون حمایت از شرکتها و مؤسسات دانش بنیان مصوب (۱۳۸۹) و پس از اجرایی شدن قانون در سال (۱۳۹۲) نشان می‌دهد، ظرفیت صادرات محصولات فناورانه تغییری نکرده است. هرچند باید اثر تحریم‌ها بر این رکود را که شروع آن با قطعنامه‌های شورای حکام در فاصله سالهای ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۲ بوده و در ادامه بر شدت آنها افزوده شده است در نظر گرفت.

۱۰. تأمین مالی فعالیت‌های دانش بنیان در کشور

تخمین دقیق هزینه‌های اقتصادی (اعم از هزینه‌های آشکار و ضمنی) تولید محصولات دانش بنیان در کشور امکان پذیر نیست، اما شناسایی و بررسی برخی هزینه‌های آشکار نشان می‌دهد بخش عمده‌ای از هزینه توسعه فعالیت‌های دانش بنیان و تجاری سازی محصولات بر دوش دولت است.

تصویر جامعی از میزان فعالیت نهادهای خصوصی تأمین مالی تجاری سازی فناوری در کشور وجود ندارد و سهم نهادهایی با سرمایه گذاری جسورانه و سایر نهادهای تأمین مالی همچون فرشتگان کسب و کار یا نهادهای تأمین مالی جمعی در کشور ما نسبت به بار نزدیک به ۷۰ درصدی که دولت در مجموع و از طرق مختلف (مالیات، گمرک، هزینه کرد مستقیم در تحقیق و توسعه و تأمین سرمایه‌های اولیه از صندوق توسعه ملی) متحمل می‌شود بسیار ناچیز است.

ازسویی دیگر، تأمین شرایط اخذ تسهیلات از بانک‌ها و مؤسسه‌های مالی از قبیل میزان مشخص سپرده گذاری، وثیقه گذاری و بازپرداخت وام‌ها برای شرکت‌های دانش بنیان به ویژه نوپا بسیار سخت است.

درنتیجه بانک‌ها عملاً با صندوق نوآوری و شکوفایی و لحاظ کردن سهم خود در پرداخت وام به فعالیت‌های دانش بنیان مشارکت چندانی ندارند و این روش تأمین مالی نیز برای بخش زیادی از کسب و کارهای فناور مؤثر واقع نشده است.

۱۱. وضعیت ایران براساس شاخص جهانی نوآوری و زیرشاخص های آن

ایران در شاخص جهانی نوآوری سال ۲۰۲۱ از میان ۱۳۲ کشور رتبه ۶۰ را به دست آورده است. بررسی زیرشاخصها و ارکان آن نشان می‌دهد از نظر مؤلفه‌های نهادی کسب و کارهای فناورانه (محیط سیاسی، قانونی و کسب و کار) وضعیت مساعدی حکمفرما نیست.

در جذب دانش و انتقال فناوری، ایجاد پیوندهای نوآوری از طریق ارتباط دانشگاه و صنعت و یا خوشه سازی و شبکه سازی و ارتباطات بین المللی تحقیق و توسعه ضعیف عمل شده است.

هرچند در زمینه سرمایه انسانی و پژوهش و برخی خروجی‌های دانشی ازجمله خلق دانش اوضاع بهتر بوده و ایران از نظر نیروهای شاغل به تحصیل در آموزش عالی رتبه نهم و در خلق دانش (که به طور عمده به انتشارات علمی مرتبط است) رتبه چهاردهم در میان کشورها را داراست، اما از نظر کارکنان دانشی به علت کمبود نیروی متخصص و حرفه‌ای دانشی (با مدارک دکتری و کارشناسی ارشد) در شرکتها و صنایع، کمبود آموزش‌های علمی و رسمی به کارکنان و سهم اندک بخش کسب و کار در تحقیق و توسعه وضعیت مطلوبی ندارد.

در بخش دیگری از گزارش نظارتی ارزیابی عملکرد قانون حمایت از شرکت‌ها و مؤسسات و تجاری سازی اختراعات و نوآوری‌ها به تحلیل عملکرد فعالیت‌های دانش بنیان در کشور در چارچوب قانون حمایت از شرکتها و مؤسسات دانش بنیان پرداخته شده است.

- غالب بودن تعداد شرکت‌های دانش بنیان تولیدی نوع ۲، کاهش نرخ تأسیس شرکت‌های نوپا و تبدیل آنها به شرکت‌های تولیدی

وضعیت تبدیل شرکتهای نوپا به تولیدی نشان می‌دهد، حدود ۲۰ درصد این شرکتها قادرند از نوپا به تولیدی تبدیل شوند. کمبود منابع مالی مورد نیاز در مراحل عمر اولیه کسب و کارهای نوپا و ضعف در جذب سرمایه از یکسو و عدم توان رقابت با شرکتهای بزرگ و بالغ از سوی دیگر، باعث شده انگیزه تأسیس و عرصه فعالیت محدود شود.

- روند کند رشد و بلوغ شرکتهای دانش بنیان مستقر در پارک‌های علم و فناوری

به نظر می‌رسد در گام اول باید نحوه پایش و ارزیابی پارک‌های علم و فناوری مورد بازنگری قرار گرفته و مباحثی از قبیل دسته بندی پارک‌های علم و فناوری براساس نوع و کارکرد، پایش عملکرد و تمدید مجوز فعالیت براساس شاخصهای مرتبط با ویژگی هر پارک و نیز امکان دریافت حمایت‌های دولتی به مدت محدود و مشخص و مبتنی بر عملکرد حتماً در سیاست‌های تشویق و حمایت از نهادهای برتر حامی تجاری سازی لحاظ شود.

تشویق و تسهیل تأسیس پارک‌های علم و فناوری تخصصی با توجه به ظرفیت‌ها و نیازهای استان‌ها به ویژه به کمک خیرین و وقف کنندگان نیز تأثیر چشمگیری خواهد داشت.

- مشکلات کسب و کاری پیش روی استارت آپها و شرکتهای دانش بنیان به ویژه فعالان حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات

بررسی بازار کسب و کارهای استارت آپی نشان می‌دهد حوزه «خدمات و ابزارهای پایه فناوری اطلاعات» و «اینترنت اشیا» جذاب‌تر از سایرین بوده و درمجموع نزدیک به ۳۷ درصد از کل استارت آپها در این عرصه فعالیت می‌کنند.

استارت آپها به لحاظ تعداد کارمند و ساختار اداری با شرکتها بسیار متفاوت هستند. تعداد کم کارمندان، پاره وقت بودن آنان و ماهیت کاری به ویژه در استارت آپهای حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات باعث توسعه کسب و کار به شیوه آزادکاری، دورکاری یا فعالیت‌های پاره وقت شده است.

اما این شیوه‌های کاری در نظام تأمین اجتماعی به رسمیت شناخته نمی‌شوند، از اینرو تقویت زیرساخت قانونی و مقرراتی تأمین اجتماعی و تعریف سازوکار مناسب برای بیمه افراد پاره وقت در توسعه این نوع کسب و کارها ضروری است.

- سهم اندک شرکت‌های دانش بنیان کشاورزی، صنایع غذایی و زیست فناوری نسبت به سایر زمینه‌های فعالیتی دانش بنیان

حدود ۴ درصد از کل شرکتهای دانش بنیان تأیید شده را شرکتهای فعال در حوزه کشاورزی، صنایع غذایی و زیستفناوری تشکیل می‌دهند. این در حالی است که دو بند سیاستی از سیاست‌های کلی برنامه هفتم توسعه ابلاغی مقام معظم رهبری به طور مستقیم معطوف به فعالیت‌های کشاورزی در ایمنی و سلامت مواد غذایی، حفظ و ارتقای ذخایر ژنتیکی و توسعه فناوری‌های زیستی است.

تقویت ظرفیت‌های دانش بنیانی و رفع موانع و چالش‌هایی که ریسک بالای سرمایه گذاری در عرصه‌های کشاورزی و زیستی و پذیرش فناوری را بکاهد در راستای کمک به تحقق اهداف برنامه هفتم توسعه به شدت احساس می‌شود.

- نبود برنامه‌های دوره‌ای پیمایش عملکرد نوآورانه شرکتها در مسیر سیاستگذاری

نخستین پیمایش نوآوری ایران در بازه زمانی ۱۳۹۱-۱۳۹۳ با هدف شناسایی زیست بوم نوآوری کشور از طریق بررسی رفتار و عملکرد نوآورانه بنگاه‌ها در حوزه‌های منتخب انجام شد و بعد از دور اول اجرا، به روزرسانی نشده است. یافته‌های آن پیمایش نشان داد که حمایتهای مالی دولت بر نوآوری‌های فرایندی، سازمانی و بازاریابی شرکت‌های دانش بنیان و نوپا، تأثیر مثبتی داشته است اما به نوآوری محصولی این شرکتها کمکی نکرده است.

- نبود برنامه و راهبردهای شفاف برای بهره مندی از ظرفیت شرکتها و فعالیت‌های دانش بنیان در سطح استانی

اکثر شرکتهای دانش بنیان در استان‌هایی با زیرساخت‌های صنعتی و حول کارخانه‌ها و شهرک‌های صنعتی مستقر شده اند. اما توسعه فعالیت‌های دانش بنیان استانی متناسب با ظرفیت‌های آمایش سرزمین باید به طور شفاف و هدفمند در برنامه‌های دولت و نهادهای متولی فعالیت‌های دانش بنیان قرار گیرد.

این فعالیت‌ها باید متمرکز بر تقویت شرکتهای کوچک و نوپا با ابزارهای سیاستی مختلف و اتصال فعالیت‌های آنها به نیازها و تقاضاهای شرکتهای بزرگ‌تر باشند؛ مخصوصاً در استان‌های مرزی که تعداد شرکتهای نوپا و بزرگ دانش بنیان مستقر در آنها با یکدیگر برابری می‌کنند.

- نحوه ارائه آمار فعالیت‌های دانش بنیان و لزوم دقت، شفافیت و تجمیع آمار و اطلاعات فعالیت‌های دانش بنیان در کشور

ارائه سالانه میزان اشتغال و فروش و صادرات محصولات دانش بنیان ازجمله آمار کلیدی تعیین نقش و سهم اقتصاد دانش بنیان محسوب می‌شود. اما نحوه ارائه این آمار و میزان آنها همواره از موضوع‌های بحثبرانگیز میان متخصصان و متولیان این حوزه است.

براساس آخرین نتایج آمارگیری از فعالیت‌های تحقیق و توسعه شرکت‌های دانش بنیان کشور در سال ۱۳۹۸ که به تازگی مرکز آمار ایران منتشر کرده است، کل هزینه کرد تحقیق و توسعه شرکت‌های دانش بنیان کشور (اعم از تولیدی و نوپا) در آن سال و به ازای ۲۳۰۷ شرکت، حدود ۴۱ هزار میلیارد ریال است که معادل ۳/۴ درصد مجموع درآمد کل همه این شرکتهاست.

- تمرکز بر آموزش عالی و خلق دانش بدون سرریز آن به خروجی‌های نوآوری

هرچند کشور تاکنون در خلق دانش و تربیت نیروی دانشگاهی و آموزش عالی بهتر از سایر مؤلفه‌های نوآوری عمل کرده است، اما در هدایت نتایج تحقیقات و نیروی متخصص به سمت ایجاد و توسعه کسب و کارهای نوآورانه موفقیت قابل قبولی نداشته است.

ضمن اینکه به نظر می‌رسد مسیر تدوین آیین نامه‌های مرتبط و اهتمام دستگاه‌های اجرایی به تحقق مفاد قانون جهش تولید به ویژه در بحث اعطای اعتبارات مالیاتی بسیار پرپیچ و خم باشد.

در بخش دیگری از گزارش نظارتی ارزیابی عملکرد قانون حمایت از شرکت‌ها و مؤسسات و تجاری سازی اختراعات و نوآوری‌ها به برخی گزاره‌های سیاستی و راهبردهای عملیاتی به منظور توسعه فعالیت‌های دانش بنیان در بستر برنامه هفتم توسعه اشاره شده است.

پژوهش‌ها نشان داده است ابزارهای سیاستی توسعه فعالیت‌های دانشبنیان تاکنون عمدتاً برای ایجاد زیرساختهای قانونی و مقررات گذاری و تأمین مالی مستقیم تحقیق و توسعه است و وقت بسیاری برای ساخت چارچوب‌ها و قوانین صرف شده است اما در اجرا خروجی‌ها رضایتبخش نیست.

علاوه بر این، بسیاری از برنامه‌ها و راهبردهای تقویت تجاری سازی ازسوی دولت معمولاً بر طرف عرضه فناوری یعنی حمایت از پژوهش‌ها و سوق دادن اعتبارات دستگاه‌های اجرایی و شرکتهای وابسته به دولت به سمت تحقیق و توسعه متمرکز بوده و سهم ابزارهای سیاستی همچون تحریک طرف تقاضا، آینده نگاری، میانجی گری و اتصال شرکتهای دانش بنیان به صنعت بسیار ناچیز است.

بدین منظور برنامه هفتم توسعه که سیاستهای کلی آن برپایه پیشرفت اقتصادی توأم با عدالت بنا نهاده شده، چارچوبی است که می‌تواند محورهای زیر را از منظر سیاستگذاری و اجرا در حوزه فناوری و تجاری سازی مدنظر قرار دهد:

* ایجاد و تقویت زیرساختهای تقاضامحوری تجاری سازی

* توانمندسازی با رفع موانع کسب و کاری، توسعه استانی فعالیت‌های دانشبنیان، افزایش همکاری‌های فناورانه با کشورهای همسایه و ایجاد انگیزه و جذب سرمایه بخش خصوصی

* توجه به ابزارها و زیرساخت‌های سیاستگذاری صحیح و به روزشونده (رصد، پایش و ارزیابی) با توجه به ماهیت فناوری و نوآوری

توضیح: شرکت‌های دانش بنیانی که در آخرین اظهارنامه خود دارای درآمد عملیاتی باشند، به شرط فعالیت در حوزه فناوری‌های برتر به عنوان تولیدی شناخته می‌شوند و شرکت‌های دانش بنیانی که اظهارنامه مالیاتی ندارند یا براساس آخرین اظهارنامه مالیاتی خود بدون درآمد عملیاتی باشند، به عنوان دانش بنیان نوپا شناخته می‌شوند.

شرکت‌های نوپا و تولیدی برحسب درجه پیچیدگی محصول و سطح متوسط یا بالای فناوری به نوع ۱ و ۲ تقسیم می‌شوند.