/خراسان را بشناسیم/ مدرسه علیا یکی از زیباترین مدرسه‌های ایران در باغ علمی تون

رجبعلی لباف خانیکی در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: مدرسه علیا از جمله بناهای فاخر عصر صفوی است که ساخت آن در سال ۱۰۶۰ هجری قمری به دستور امیر علی بیک یکی از سرداران شاه صفی آغاز و در سال ۱۰۷۵ هجری قمری به پایان رسیده است. گویا این مدرسه در سال ۱۲۳۵هجری قمری مرمت و تجهیز شده و عرصه حدفاصل این مدرسه و مدرسه حبیبیه به صورت باغی مشجر، باصفا و زیبا ساماندهی شده و «باغ علمی» یا «باغ علمیه» خوانده شده است.

وی اضافه کرد: این مدرسه همواره برای طلاب کاربرد آموزشی داشته تا اینکه در سال ۱۳۵۵ به موزه مردم‌شناسی تغییر کاربری داده است. مدرسه علیا با مساحتی حدود ۲۵۰۰ متر مربع دارای ۴ ایوان و حجره‌های طلاب در ۳ ضلع و یک گودال باغچه ۸ ضلعی زیبا و موزون با یک حوضچه در میانه صحن است که ۴ رشته پلکان راه ورود به اطراف حوضچه و فضاهای معماری زیر سطحی را آسان کرده و به فضاهای معماری آن نیز کارکرد آموزشی داده‌اند. این مدرسه هم مانند مدرسه حبیبیه علاوه بر غرفه‌ها و حجره‌ها جهت اقامت طلاب، کتابخانه و کلاس‌هایی در گوشه‌ها و فضاهای خدماتی دارد اما امتیازی که این مدرسه بر مدرسه حبیبیه داشته، جلوه‌های زیبایی شناختی آن بوده است.

لباف خانیکی بیان کرد: از همان آغاز ورود به مدرسه سعی شده است نگاه بیننده نوازش شود. پیشخوان متناسب بر روی یک سکوی آجری با دو بازوی پیش آمده که هریک با غرفه‌ها نماسازی شده که برخی از آن‌ها به اطاق‌ها و حجره‌هایی در انتها راه دارند. در مجموع پیشخوان به گونه‌ای ساخته شده که از نظر شکلی مانند آغوش باز برای میهمان عمل می‌کند و ایوان بلند ورودی با ۲ غرفه دو طبقه در طرفین ایوان قد برافراشته و علاوه بر زیبایی و تقارن، شکوه و عظمت به بنا می‌دهد.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی خاطرنشان کرد: از انتهای ایوان ورودی یک درگاهی از طریق هشتی به میانه صحن می‌رسد و پوشش ایوان ورودی مشرف بر صحن با کاربندی گچ به زیباترین وجه آراسته شده است. یکی از عناصر فاخر معماری مدرسه علیا هشتی ورودی است. هشتی نقشه‌ای ۸ ضلعی دارد که از هر ضلع آن درگاهی‌هایی به بام یا فضاهای معماری جانبی گشوده شده است. بر فراز قاعده ۸ ضلعی هشتی، گنبد زیبا و موزون مزین به اسلیمی و کتیبه استقرار یافته است.

وی تصریح کرد: از ۲ قاعده شرقی و غربی هشتی دو درگاهی به ۲ فضای نسبتا وسیع گشوده می‌شود که هر دو با گنبدهای موزون عرق‌چین پوشش شده است. فضای سمت شرق که نقشه ۸ ضلعی دارد، احتمالا کاربری مدرس یا تالار اجتماعات داشته است، زیرا وجود غرفه‌ها در اطراف، امکان تجمع و استماع طلبه را فراهم می‌آورده است.

لباف خانیکی اضافه کرد: در سمت غرب هشتی هم یک بنای مربع ۴ ایوانی وجود دارد که احتمالا به عنوان مسجد از آن استفاده می‌شده است. در مجموع این بنا هم در شمار ابنیه عام‌المنفعه کارکرد آموزشی داشته و جزو مفاخر معماری و علمی تون محسوب می‌شده و هم نمای داخلی و بیرونی زیبا و چشم‌نوازی داشته که با مصالح ساختمانی بوم‌آور و استادان، معماران و هنرمندان بومی آراسته شده است.

وی افزود: این مدرسه هم مانند مدرسه حبیبیه در زلزله ۱۳۴۷ آسیب فراوان دیده که در سال‌های اخیر به همت معماران خراسانی ترمیم شده است. مدرسه علیا در ۱۴ بهمن ۱۳۵۵ به شماره ۱۳۲۱ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی گفت: صرف نظر از مساجد که نقش پررنگ آموزشی داشتند، وجود حداقل ۲ مدرسه بزرگ، مجهز و کارکرد آن‌ها در برهه‌ای حدود ۴۰۰ ساله در شهر تون قابل تامل و از این جهت جالب توجه است که عالمان و دانشوران آن شهر توانسته‌اند بذر دانش و آگاهی را در دل‌ها و مغزهای شیفته آگاهی ساکنان و طالبان دانش در فردوس و شاید شهرها و روستاهای همجوار بیافشانند.