روایت پزشک خانواده در ایران/ بلاتکلیفی یک برنامه قانونی

عضو پیوسته انجمن جهانی پزشکان خانواده، به نقد و تحلیل برنامه پزشکی خانواده در ایران پرداخت.

به گزارش بازارکار به نقل از مهر، ۱۹ ماه میمصادف با ۳۰ اردیبهشت روز جهانی پزشک خانواده نامگذاری شده است. برای اولین بار در سال ۲۰۱۰ توسط انجمن جهانی پزشکان خانواده (WONCA) به عنوان روز جهانی ثبت شد و به طور رسمی به سراسر جهان اعلام گردید.

هدف از بزرگداشت روز جهانی پزشک خانواده، معرفی نقش پزشکان خانواده در ارائه مراقبت‌های بهداشتی فردی، جامع و مستمر به جامعه است. روز جهانی پزشک خانواده، فرصتی است برای همه پزشکان خانواده جهان تا اقدامات تأثیر گذاری را که برای سلامت خانواده و جامعه انجام می‌دهند جشن بگیرند.

موضوع امسال روز جهانی پزشک خانواده مطابق با برنامه "سبز" WONCA (سیاره سالم، افراد سالم) است.

در همین راستا، ابراهیم نوری گوشکی متخصص پزشکی خانواده و عضو پیوسته انجمن جهانی پزشکان خانواده، در نوشتاری به اهمیت روز جهانی پزشک خانواده و جایگاه آن در نظام سلامت ایران پرداخت.

شعار روز جهانی پزشک خانواده در سال ۲۰۲۴ نشان می‌دهد که ما پزشکان بایستی رویکرد خود را از حوزه سلامت عمومی افراد و جامعه به سلامت سیاره تغییر دهیم و بدانیم که بیماران ما فقط انسان‌ها نیستند، بلکه سیاره زمین نیز جزو بیماران ما محسوب می‌شود و در سلامت جامعه تحت پوشش ما بسیار اهمیت دارند. در واقع سلامت سیاره (اقیانوس، دریا، آب و هوا، اقلیم، مکان زندگی اعم از شهر و روستا و اکوسیستم) یک طرز فکر، یک رویکرد یکپارچه و یک چشم انداز واحد است که سلامت مردم و سلامت کره زمین را کنار هم قرار می‌دهد. ما پزشکان همیشه فکر می‌کردیم که تضمین سلامت انسان در یک بیمارستان یا مرکز مراقبت پزشکی تأمین می‌شود، اما تمام بررسی‌ها نشان داده که ۲۰ درصد سلامت انسان‌ها بستگی به مراقبت‌های پزشکی دارد؛ لذا نباید فقط بر صنعت مراقبت‌های پزشکی متمرکز شویم. کووید ۱۹ بهترین تمرین و آزمایش برای تغییر رویکرد‌ها از انسان محور به سیاره محور بوده است. کوفی عنان دبیرکل اسبق سازمان ملل متحد نیز در مقدمه کتاب «پایدار زندگی، چگونه سلامت انسان به آن بستگی دارد» نوشت: «سلامت انسان تا حد زیادی به سلامت سایر گونه‌ها و عملکرد سالم اکوسیستم‌های طبیعی بستگی دارد.».

از آنجایی که پزشکی خانواده سنگ بنای خدمات بهداشتی در جامعه است لذا یکی از چالش برانگیزترین رشته‌های پزشکی است که مبتنی بر اصول اساسی مراقبت اولیه، مراقبت خانواده، مراقبت‌های خانگی و مراقبت مستمر و پایدار با رویکرد سلامت سیاره است که همگی برای دستیابی به مراقبت‌های پیشگیرانه و سلامت جامعه در نظر گرفته شده‌اند. در شرایط فعلی، نیاز بیشتر از همیشه به پزشکان عمومی دوره دیده‌ای وجود دارد که به عنوان یک ارائه دهنده مراقبت، بیمار را به طور کلی به عنوان یک فرد و بخشی جدایی ناپذیر از یک خانواده، جامعه و سیاره در نظر می‌گیرد و مراقبت‌های با کیفیت بالا، جامع، مستمر و فردی را در یک رابطه طولانی مدت و قابل اعتماد ارائه می‌دهد.

- یک تصمیم گیرنده که از نظر علمی در مورد تحقیقات، درمان‌ها و استفاده از فناوری‌هایی که خواسته‌ها، ارزش‌های اخلاقی، ملاحظات مقرون به صرفه و بهترین مراقبت ممکن از بیمار را در نظر می‌گیرد، قضاوت می‌کند.

- ارتباط دهنده‌ای که می‌تواند با تبیین و حمایت مؤثر، سبک زندگی سالم و سیاره سالم را ترویج کند و از این طریق افراد و گروه‌ها را برای ارتقا و محافظت از سلامت خود و جامعه توانمند سازد.

- یک رهبر جامعه که با جلب اعتماد افرادی که در میان آن‌ها کار می‌کند، می‌تواند الزامات بهداشت فردی و جامعه را با هم تطبیق دهد، به گروه‌های شهروندی مشاوره دهد.

- یک مدیر که می‌تواند به طور هماهنگ با افراد و سازمان‌ها در داخل و خارج از سیستم سلامت کار کند تا نیاز‌های بیماران و جوامع فردی را برآورده کند و از داده‌های سلامتی موجود استفاده مناسب کند.

پزشکی خانواده در جهان

شکل فعلی این رشته در سال ١٨٠٠ میلادی و بعد از جنگ جهانی دوم به دلیل بالا رفتن میانگین سنی جمعیت، هزینه‌های بالای نظام سلامت، پیشرفت در درمان بیماری‌ها، محدودیت مالی نظام سلامت، ارتقای عدالت اجتماعی در نظام سلامت و توسعه بخشیدن به مراقبت‌های بهداشتی اولیه شکل گرفته است.

از دهه ١٩٥٠ میلادی اولین انجمن‌های علمی این رشته در کشور‌های غربی تأسیس شد. ابتدا، نظام پزشکی خانواده در اکثر کشور‌های پیشرفته از پزشکان عمومی تشکیل شده بود، اما در طول زمان با به وجود آمدن رشته‌های مختلف تخصصی و فوق تخصصی بالینی، لزوم تأسیس بورد تخصصی رشته پزشکی خانواده احساس شد.

امروزه در کشور‌های آمریکا، دانمارک، اتحادیه اروپا، استرالیا و هند با تأسیس سیستم تخصصی پزشکی خانواده در جهت ارتقای پزشکان عمومی به متخصصین بالینی پزشکی خانواده تکاملی چشمگیر در حوزه پزشکی خانواده پدید آمده است. در حال حاضر بیش از ٨٠ کشور دنیا عضو اتحادیه جهانی پزشکان خانواده WONCA هستند. در اغلب این کشور‌ها پزشکان خانواده، محور نظام ارائه خدمات سلامت را تشکیل می‌دهند و در تعداد زیادی از این کشور‌ها تحصیلات پزشکی خانواده در قالب یک رشته تخصصی مشخص تعریف شده است.

همه ١٢ کشور اروپای مرکزی و شرقی و روسیه دارای تخصص پزشکی خانواده هستند. در بلغارستان، رومانی، اسلواکی، کرواسی، مونته نگرو، روسیه، و استونی خدمات پزشکان خانواده توسط دولت سازماندهی شده است. در اغلب کشور‌های اروپای شرقی پزشکان خانواده مانند سایر متخصصان به طور انفرادی خدمت می‌کنند.

تنها در کشور استونی شبکه پزشکان خانواده به طور رسمی به ارائه مراقبت‌های اولیه می‌پردازند. علاوه بر پزشکان خانواده، در ١٠ کشور متخصصان اطفال، در ٦ کشور متخصصان داخلی و در ٥ کشور متخصصان زنان و زایمان به ارائه مراقبت‌های اولیه سلامت می‌پردازند. تنها در ٤ کشور (مجارستان، رومانی، کرواسی، و مونته نگرو) پزشکان غیرمتخصص مجاز به ارائه مراقبت‌های اولیه سلامت هستند.

طبق استاندارد‌های اتحادیه اروپا و سازمان جهانی بهداشت، حداکثر برای هر ١٥٠٠ نفر جمعیت یک متخصص پزشکی خانواده مورد نیاز است که این رقم بر اساس استاندارد‌های ملی کشور‌های توسعه یافته تا یک پزشک خانواده برای هر ٣٠٠٠ نفر قابل افزایش است.

پزشکی خانواده در ایران

در کشور ما پس از تدوین برنامه دوره پودمانی مدیریت عالی بهداشت عمومی (MPH) ویژه توانمندسازی پزشکان خانواده در اواخر سال ١٣٨٧، این برنامه در اردیبهشت ١٣٨٨ به عنوان یکی از مقاطع تحصیلات عالی دانشگاهی تصویب شد. هدف از این دوره توانمندسازی پزشکانی است که به عنوان پزشک خانواده در خط اول نظام ارائه خدمات سلامت جمهوری اسلامی ایران خدمت می‌کنند.

این دوره حدود ٤٥٠ سرفصل را در ١١٠ محور آموزشی در خصوص سلامت، مدیریت بخش سلامت، آشنایی با بیماری‌های بومی و منطقه‌ای، اصول پیشگیری از بیماری‌ها، ارائه راه حل کارآمد برای نظام سلامت کشور و استفاده از ظرفیت‌های بومی در بر می‌گیرد.

بر اساس این برنامه متقاضیان واجد شرایط با داشتن مدرک دکتری پزشکی عمومی و گذراندن واحد‌های آموزشی مربوطه و قبولی در امتحانات تکمیلی و نهایی، موفق به اخذ گواهینامه معادل سه سال کارشناسی ارشد در این رشته می‌شوند.

هدف نهایی برنامه توانمندسازی پزشکان خانواده در کشور جایگزینی تدریجی فارغ التحصیلان پزشکی عمومی با متخصصین پزشکی خانواده است.

در مهر ١٣٨٩، شورای آموزش پزشکی و تخصصی، به کمیسیون تدوین و برنامه ریزی آموزشی مأموریت داد تا در ادامه دوره پودمانی مدیریت عالی بهداشت عمومی (MPH) ویژه توانمندسازی پزشکان خانواده، به تدوین برنامه تخصص پزشکی خانواده از افراد صاحب نظر در این امر اقدام کند.

به دنبال آن از سال ١٣٩٥ از طریق برگزاری آزمون، بین دارندگان مدرک MPH پزشکی خانواده نسبت به جذب دستیار در این رشته اقدام شد و در ادامه از سال ١٣٩٦ تاکنون جذب دستیاران رشته پزشکی خانواده از طریق آزمون دستیاری صورت گرفته است. دستیاران این رشته طی ٣٦ ماه بر اساس کوریکولوم مصوب سال ١٣٩٥ دوره مربوطه را سپری کرده‌اند.

به عبارتی، رشته تخصصی "پزشکی خانواده" به طور رسمی برای اولین بار در اسفند ۱۳۹۴ در ۱۲ دانشگاه علوم پزشکی و خدمات بهداشتی درمانی کشور (شهید بهشتی، تهران، ایران، بیرجند، مشهد، مازندران، شیراز، تبریز، اصفهان، کرمانشاه، قم و کرمان) راه اندازی شد.

در حال حاضر حدود ۹۰۰۰ پزشک خانواده که بعضاً دوره توانمندی mph را نگذرانده اند، در طرح‌های پزشک خانواده روستایی و شهری فارس و مازندران مشغول ارائه خدمت هستند. ضمناً ۲۲۰ متخصص فارغ تحصیل در رشته تخصصی پزشکی خانواده نیز وجود دارد که نظام سلامت کشور با گذشت ۲۰ سال از تکلیف قانونی به دلیل عدم اجرای پزشکی خانواده نتوانسته از پتانسیل این فارغ تحصیلان در اتاق‌های سیاست‌گذاری، آموزش حرفه‌ای و نظام ارجاع استفاده نماید.

ما امیدواریم با شعار جهانی پزشک خانواده، امروز نقطه آغازین نمادینی برای حرکت در مسیر توسعه پزشکی خانواده بین نخبگان کشور در حوزه‌های مختلف باشد. به این امید که روز جهانی پزشک خانواده آرام آرام به عنوان یک روز ملی مطرح شود و در این روز همایش‌ها و جشن‌های نمادینی برای یادآوری این مسئله برگزار شود و امید که چنین روزی آغازی باشد برای همگرایی نخبگان در زمینه اجرای تمام عیار و توسعه پزشکی خانواده کشور.