مسجد جامع تبریز؛ جلوه‌گاه هنر ایرانی اسلامی + فیلم

مسجد جامع تبریز که به مسجد جمعه و جامع کبیری نیز شهرت یافته است، از جمله کهن‌‌ترین عمارات تاریخی این شهر محسوب می‌شود که طبق نوشته‌های مورخان و پیشینیان، از بدو احداث، به‌عنوان مسجد جامع این شهر مورد استفاده قرار گرفته است. طبق اسناد تاریخی موجود، مورخان و باستان‌شناسان، قدمت این بنای زیبا و باشکوه را به دوران حکومت پادشاهان سلجوقی (قرون پنجم تا ششم هجری) تخمین زده‌اند. متأسفانه به دلیل زمین‌لرزه‌ای که در سال ۱۱۹۳ هجری در تبریز به وقوع پیوست، قسمت‌هایی از این اثر تاریخی از جمله چندین طاق آن، دچار تخریب و آسیب‌دیدگی شد. البته مدت زمانی پس از زلزله و مصادف با دوران آغازین پادشاهی قاجار، فردی به‌نام حسینقلی خان دنبلی که از حاکمان وقت این دیار به شمار می‌آمد، این مسجد کهن را مورد ترمیم و بازسازی قرار داده و مسجد کنونی را احداث کرده است.

امروزه به دلیل فقدان ساختمان اولیه‌‌ مسجد جامع تبریز و مستندات تاریخی، نمی‌توان تاریخ ساخت و نام بانی عمارت نخستین مسجد را تعیین کرد. در کتاب مرزبان‌نامه، از جوامع ساکن در تبریز(سال‌های ۶۰۷-۶۲۲ هجری قمری)، سخن به میان آمده و از مسجدی که توسط عبدالله بن عامری ساخته شده و متعلق به صدر اسلام است، نوشته‌هایی برجای مانده است. همچنین در سال ۱۰۸۷ هجری قمری، حاج طالب خان تبریزی که بانی‌ مدرسه‌ طالبیه‌‌ این شهر محسوب می‌شود، در وقف‌نامه‌ مربوط به مدرسه‌ خود، این مسجد را مسجد جامع کبیر تبریز معرفی می‌کند. سید محمدرضا طباطبایی تبریزی، در کتابی به‌نام تاریخ اولاد الاطهار، بنای مسجد را بدون ارائه‌ هیچ مدرک و سند متعلق به دوران صدر اسلام دانسته و عبدالله بن عامری را به عنوان بانی آن معرفی کرده است. پرواضح است که براساس نظریات ذکر شده، می‌توان ساختمان ابتدایی مسجد جامع تبریز را به دوران حکومت سلجوقیان نسبت داد که در مدت زمان‌های طولانی، به‌عنوان مکانی باشکوه و ارزشمند مورد استفاده قرار گرفته است. پس از تعمیرات صورت گرفته در دوران قاجار، در عصر کنونی نیز اقداماتی برای تعمیر و بازسازی بخش‌های مختلف این عمارت زیبای تاریخی انجام شده است که می‌توان حاج محمدباقر کلکته را به عنوان بانی بخش اعظمی از این مرمت‌ و بازسازی‌ها معرفی کرد. وی کتابخانه‌ و تالاری مطلوب و در شان مطالعات علوم دینی برای استفاده از طلاب، احداث کرد. البته با توجه به تعمیرات و بازسازی‌هایی که در این مکان مقدس صورت گرفته، مسجد از شکل و ترکیبی تقریبا جدید و تازه برخوردار شده است. اما حضور طاق‌های بلند و آجرهای بسیار بزرگی که در ساخت آن استفاده شده و همچنین پایه‌های قطور مسجد، به وضوح نشان‌دهنده‌ی پیشینه‌ی طولانی و قدمت بسیار این عمارت ایران کهن خواهد بود.

همانگونه که در بخش تاریخچه مسجد بیان شد، نمی‌توان زمان دقیقی را برای احداث ساختمان اولیه‌ این عمارات ارزشمند تاریخی بیان کرد، طبق مطالعات کارشناسان معماری و نوشته‌ موجود از مورخین، به نظر می‌رسد که این مسجد در ابتدا نمازخانه‌ای به نام جامع تبریز بوده که در دوران مختلف و با همت و هنرمندی گذشتگان، تغییراتی جامع را به خود دیده است. اما در مورد معماری انجام شده در این بنای کهن، صبحت‌ها و نظرات کارشناسانه‌ جالب و قابل توجهی مطرح شده است که در ادامه به آن‌ها خواهیم پرداخت. براساس اظهارات کارشناسان معماری، مسجد جامع تبریز در ابتدا به‌صورت مسجدی یک ایوانه احداث شده که به مرور زمان و با نظر و صلاحدید مسئولان آن دوره، به مسجدی دو ایوانه تغییر شکل داده است. بسیاری از باستان‌شناسان بر این باورند که سازندگان آن، سبک و اصول ساخت کاخ فیروزآباد را به‌عنوان الگوی احداث این مسجد در نظر گرفته و آن را بنا کرده‌اند.

 امروزه آنچه در طرح و شکل بنای باقی‌مانده مسجد جامع تبریز مشاهده می‌شود، زمینی است مستطیل شکل که با مصالحی همچون آجر و گچ ساخته شده است. معماران این عمارت، ۲ در ورودی را برای آن تعبیه کرده که یکی در بخش شمال و دیگری در قسمت جنوبی بنا قرار دارد. ورودی واقع در شمال به طرف صحن و ورودی بخش جنوبی به سمت کوچه‌ی کنار مسجد باز می‌شود. البته باید توجه داشت که پس از داخل شدن به درب جنوبی، وارد الچاق مسجد شده و پس از آن می‌توان به درون بنا وارد شد. عمارت مسجد جامع از طولی حدود ۶۲ متر که از بخش جنوب به شمال ادامه یافته برخوردار است. بخش میانی آن نیز متشکل از طاقی رفیع و وسیع است که معمار و سازندگان آن، عرضی برابر با ۱۵ متر را برای این بخش در نظر گرفته‌اند. جالب است بدانید که طول مسجد نیز توسط دو جرز وسیع به دو قسمت مجزا تقسیم‌ شده است. طراح این عمارت، یکی از قسمت‌ها را با طولی برابر با ۲۸ متر و کم‌ عرض‌تر از بخش دوم(بخش جنوبی) که از طولی برابر با ۳۲ متر برخوردار است، طراحی کرده است. در انتهای این قسمت از مسجد، محرابی ساده و بی‌تکلف که از سنگ مرمر سفید تشکیل شده است، بسیار چشم‌گیر و زیبا جلوه می‌کند. طراح هنرمند محراب مسجد جامع تبریز، همچون سبک معماری دوران صفویان، طرحی مارپیچ را برای تزئین این بخش از عمارت در نظر گرفته است که آمیزه‌ای از سادگی و هنر کم‌نظیر استادکاران ایران کهن به شمار می‌آید.

تنها در بخشی از محراب(بر فراز طاق محراب)، کتیبه‌ای با تزئینات گچبری صورت گرفته به خط کوفی را مشاهده خواهید کرد. مستندات تاریخی نشان از قدمت این کتبیه در دوران فرمانروایی ایلخانان مغول دارد. در اکثر بناهایی که از حکومت ایلخانی بر جای مانده است، می‌توان تنوع جالبی از انواع سبک ساخت، مصالح کاربردی و اصول معماری در تزئینات انجام شده‌ی بخش‌های مختلف عمارت مورد نظر، مشاهده کرد. این در صورتی است که تزئینات گچبری، از جمله عوامل کاربردی برای زیباسازی بناها به شمار می‌آید که مختص یا وابسته به معماری و طراحی دوران ایلخانی است. با توجه به آثار باقی‌مانده از این دوران، می‌توان گچبری‌های تودرتوی سه بعدی را مشاهده کرد. هنری که تقریبا به مدت زمان ۳۰۰ سال مرسوم و رایج بوده است. در واقع می‌توان این دوران را اوج هنرمندی استادکاران در استفاده‌ از هنر گچبری تزئینی، ایجاد کتیبه‌های حیرت‌انگیز و محراب‌های زیبا و چشم‌گیر در نظر گرفت. به گونه‌ای که طبق اظهارات کارشناسان معماری و باستان‌شناسان، به نظر می‌رسد تقریباً ۴۲ محراب از دوران ایلخانی باقی مانده‌‌اند که ۳۸ عدد آن‌ها به دلایل مختلف، در موزه‌های متعددی نگهداری می‌شوند. در مسجد جامع تبریز، می‌توان در بخش‌هایی همچون زیرزمین مسجد و نمازخانه‌ی قدیمی این بنای کهن، آثاری از گچبری رنگی صورت گرفته بر محراب که متعلق به دوران سلجوقی و ایلخانی است، یافت. البته پس از زلزله‌ی سال ۱۱۹۳ به دلیل بازسازی و تعمیرات انجام شده در بخش‌های مختلف مسجد، گچبری محراب نمازخانه‌ی قدیمی را مستور کرده‌ بودند. امروزه این محراب در شبستان اصلی مسجد قرار گرفته و خوشبختانه بازسازی آن نیز به اتمام رسیده است.