نقش «بسیج» در توسعه‌ی ملّی و مقابله با تهدیدات؛ از دوران دفاع مقدّس تا امروز

به گزارش  بازار کار ، «بسیج»، نهادی مردمی و برگرفته از اصول اسلامی است که از ابتدای تأسیس خود در دوران انقلاب اسلامی تاکنون، نقش بی‌بدیلی در عرصه‌های مختلف کشور ایفا کرده است. تشکیل بسیج در تاریخ ۵ آذر ۱۳۵۸ به فرمان امام خمینی(ره) نشان‌دهنده‌ی توجه ویژه به نیروی مردمی و خودجوش برای تحقق اهداف انقلاب اسلامی بود. این نهاد، از بدو تأسیس، نه‌تنها در عرصه‌ی دفاع از کشور در دوران جنگ تحمیلی بلکه در دوران پس از آن، در جهت سازندگی، توسعه‌ی اجتماعی، اقتصادی و علمی کشور نیز حضوری فعال و مؤثر داشته است. حضور بسیج در برهه‌های حساس کشور همچون دوران دفاع مقدس، پس از آن در قالب فعالیت‌های جهادی، مقابله با بحران‌ها و تهدیدات داخلی و خارجی، همواره نماد ایثار، فداکاری و دلسوزی برای مردم بوده است.

در این گزارش، تلاش شده است تا نقش بسیج در مقاطع مختلف تاریخی، به‌ویژه در دوران دفاع مقدس، دوران پس از جنگ، مقاطع حساس و در عرصه‌های مختلف همچون علم، فرهنگ، اقتصاد و مقابله با بحران‌ها بررسی شود. همچنین تأثیر بسیج در مردمی‌سازی پیشرفت و توسعه‌ی کشور و فعالیت‌های مستمر آن در خدمت به مردم، به‌ویژه در مناطق محروم، تبیین شده است.

سابقه تشکیل بسیج و ضرورت آن در کلام امام خمینی(ره)

پیشینه و ضرورت تشکیل بسیج: بسیج مستضعفین در ۵ آذر ۱۳۵۸ به فرمان امام خمینی(ره) تشکیل شد و هدف اصلی آن، مردمی‌سازی دفاع از انقلاب اسلامی و مقابله با تهدیدات داخلی و خارجی بود. این اقدام در دورانی انجام گرفت که کشور با بحران‌های مختلفی همچون ناآرامی‌های گروهک‌های ضدانقلاب و تهدیدهای نظامی خارجی مواجه بود. امام خمینی(ره) با تأکید بر اهمیت بسیج فرمودند: "یک مملکت اگر بیست میلیون جوان دارد باید بیست میلیون تفنگدار داشته باشد." این جمله نشان‌دهنده‌ی رویکرد ایشان به بسیج به‌عنوان نیرویی استراتژیک برای حفظ امنیت و استقلال کشور بود.

مراحل اولیه تشکیل بسیج: با تشکیل بسیج، برنامه‌ریزی‌هایی برای سازماندهی نیروی مردمی آغاز شد. در همان سال‌های ابتدایی، بیش‌از ۱۰۰ هزار جوان بسیجی برای آموزش نظامی و دفاعی ثبت‌نام کردند. پایگاه‌های مقاومت در شهرها و روستاها گسترش یافتند و فعالیت‌هایی مانند آموزش نظامی، پشتیبانی لجستیکی و ارائه خدمات امدادی انجام شد. یکی از اولین اقدامات بسیج، پشتیبانی از نیروهای نظامی کشور در مقابله با شورش‌های داخلی در کردستان و ترکمن‌صحرا بود که موفقیت بزرگی محسوب می‌شد.

بیانات امام خمینی(ره) درباره بسیج: امام خمینی(ره) بسیج را نیرویی فراتر از مرزهای نظامی می‌دانستند. ایشان در سخنان خود تأکید کردند که: "بسیج لشکر مخلص خداست." این نگاه عمیق، بسیج را نه‌تنها در عرصه‌ی دفاعی، بلکه در عرصه‌های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی نیز فعال کرد. در پیام دیگری ایشان فرمودند: "اگر بر کشوری ندای دلنشین تفکر بسیجی طنین‌انداز شود، چشم طمع جهانخواران از آن دور خواهد شد." این جملات گویای اهمیت و آینده‌نگری امام(ره) در تأسیس بسیج است.

رهنمودهای مقام معظم رهبری درباره بسیج و نقش آن در پیشرفت کشور

بسیج در اندیشه مقام معظم رهبری: مقام معظم رهبری (مدظله‌العالی) بسیج را «مظهر عظمت ملّت» و «شاخص پیشرفت اسلامی» می‌دانند. ایشان بارها در سخنان خود بر جایگاه ویژه‌ی بسیج در حفظ نظام اسلامی تأکید کرده‌اند. در بخشی از بیاناتشان فرموده‌اند: "بسیج یعنی نیروی کارآمد کشور برای همه میدان‌ها." این نگاه جامع نشان می‌دهد که بسیج نه‌تنها نیرویی دفاعی، بلکه بازویی کارآمد برای پیشرفت و سازندگی در عرصه‌های مختلف کشور است.

نقش بسیج در تقویت امنیت ملی: رهبر انقلاب بسیج را «شبکه عظیم مردمی» خطاب کرده و آن را عامل تقویت امنیت ملی معرفی کرده‌اند. در جریان تهدیدات امنیتی، از جمله فتنه ۸۸ و حوادث سال‌های اخیر، بسیج به‌عنوان یکی از اصلی‌ترین عوامل آرامش و انسجام ملی شناخته شد. بر اساس آمار رسمی، در فتنه ۸۸ بیش از ۵۰ هزار نیروی بسیجی در قالب گروه‌های سازمان‌دهی‌شده برای حفظ امنیت شهرها وارد عمل شدند. این عملکرد باعث کاهش سریع تنش‌ها و بازگشت آرامش به جامعه شد.

حضور بسیج در عرصه‌های علمی و فرهنگی: یکی از نکات برجسته در رهنمودهای مقام معظم رهبری، توجه به نقش بسیج در پیشرفت علمی و فرهنگی است. ایشان در بیانیه‌ای به مناسبت هفته بسیج فرمودند: "بسیجی یعنی پیشرو در علم و عمل." نمونه‌ی بارز این پیشرفت، تشکیل بسیج دانشجویی و بسیج اساتید در دانشگاه‌ها است که نقش موثری در تولید علم و ترویج فرهنگ مقاومت داشته‌اند. برای مثال، بسیج دانشجویی در بیش‌از ۱۲۰ دانشگاه کشور، طرح‌های جهادی علمی برای مناطق محروم اجرا کرده که نتایج ملموسی در توسعه دانش‌بنیان‌ کشور داشته است.

نقش بسیج در دوران دفاع مقدس

آغاز مشارکت بسیج در جنگ تحمیلی: با آغاز جنگ تحمیلی رژیم بعثی عراق علیه ایران در ۳۱ شهریور ۱۳۵۹، بسیج به‌عنوان نیرویی مردمی و داوطلبانه وارد میدان نبرد شد. در همان ماه‌های ابتدایی جنگ، بیش‌از ۵۰۰ هزار نفر از بسیجیان به جبهه‌ها اعزام شدند که نقشی کلیدی در جلوگیری از پیشروی دشمن داشتند. عملیات‌هایی نظیر طریق‌القدس، فتح‌المبین و بیت‌المقدس با حضور گسترده نیروهای بسیجی انجام شد و پیروزی‌های چشمگیری را برای کشور به ارمغان آورد.

فداکاری‌های بسیجیان در عملیات‌های مختلف: یکی از برجسته‌ترین نمونه‌های حضور بسیج در جنگ، عملیات والفجر ۸ بود که طی آن نیروهای بسیجی توانستند منطقه فاو را از اشغال دشمن آزاد کنند. در این عملیات بیش‌از ۷۰ درصد نیروها را بسیجیان تشکیل می‌دادند که عمدتاً از نوجوانان و جوانان داوطلب بودند. همچنین در عملیات کربلای ۵، نیروهای بسیجی با تحمل شرایط سخت و مقاومت فوق‌العاده، موفق شدند خطوط دفاعی دشمن را بشکنند و پیروزی بزرگی کسب کنند.

نقش پشتیبانی و لجستیکی بسیج در جنگ: علاوه‌بر نقش مستقیم در نبردها، بسیج در تأمین پشتیبانی و لجستیک جبهه‌ها نیز نقشی اساسی داشت. زنان بسیجی در پشت جبهه با فعالیت‌هایی مانند تأمین غذا، تهیه لباس و بسته‌بندی کمک‌های مردمی، به نیروهای نظامی یاری رساندند. در مجموع، در طول هشت سال دفاع مقدس، بیش‌از یک میلیون بسیجی در قالب نیروهای رزمی و پشتیبانی به جنگ خدمت کردند و سهم بسزایی در پیروزی‌های ایران داشتند.

گستردگی بسیج در دوران بعد از دفاع مقدس

تغییر نقش بسیج در دوران پس از جنگ: پس از پایان جنگ تحمیلی، بسیج از یک نیروی نظامی و دفاعی به نهادی اجتماعی و سازندگی تبدیل شد. نقش بسیج در بازسازی مناطق جنگ‌زده و کمک به توسعه‌ی کشور، برجسته بود. بسیج سازندگی که در سال ۱۳۷۹ به دستور مقام معظم رهبری تأسیس شد، یکی از مهم‌ترین تشکیلات بسیج در دوران بعد از جنگ است. این سازمان تاکنون بیش‌از ۵۰۰۰ پروژه عمرانی و خدماتی در حوزه‌های مختلف مانند ساخت مدارس، پل‌ها و خانه‌های روستایی اجرا کرده است.

فعالیت بسیج در زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی: در دوران بعد از جنگ، بسیج با تمرکز بر تقویت انسجام اجتماعی و توسعه فرهنگی، وارد میدان شد. برای نمونه، بر اساس آمار رسمی، بسیج تاکنون بیش‌از ۲۰ هزار دوره‌ی آموزشی و فرهنگی برای ارتقای آگاهی جوانان در موضوعاتی مانند مبارزه با اعتیاد، تقویت بنیان خانواده و سبک زندگی اسلامی برگزار کرده است. بسیج همچنین در مقابله با آسیب‌های اجتماعی نظیر اعتیاد و طلاق، نقش مهمی داشته است.

حضور در عرصه‌های اقتصادی و فناوری: بسیج اقتصادی با برنامه‌هایی نظیر حمایت از مشاغل خرد و خانگی، ایجاد تعاونی‌های محلی و تشویق به تولید داخلی، گام‌های بزرگی در جهت اقتصاد مقاومتی برداشته است. برای مثال، در طرح‌های بسیج سازندگی در حوزه اشتغال‌زایی، بیش‌از ۲۰۰ هزار شغل پایدار برای جوانان ایجاد شده است. همچنین در حوزه فناوری، بسیج علمی و پژوهشی با حمایت از نخبگان بسیجی، زمینه‌ساز تولیدات دانش‌بنیان در کشور شده است.

بسیج اقشار مختلف؛ از دانشجویان تا کارگران

تشکیلات بسیج اقشار مختلف: یکی از اقدامات مهم بسیج در دوران معاصر، ایجاد ساختارهای ویژه برای اقشار مختلف جامعه است. بسیج دانشجویی، بسیج اساتید، بسیج کارگری و بسیج زنان نمونه‌هایی از این تشکیلات هستند که هرکدام نقشی کلیدی در حوزه‌ی فعالیت خود دارند. برای مثال، بسیج دانشجویی با بیش‌از ۱۲۰ هزار عضو فعال در دانشگاه‌ها، یکی از تأثیرگذارترین شاخه‌های بسیج در پیشبرد اهداف فرهنگی و علمی کشور است.

بسیج کارگری و نقش آن در تولید ملی: بسیج کارگری در کارخانه‌ها و صنایع نقش مهمی در افزایش بهره‌وری و تقویت روحیه کارگران داشته است. در بسیاری از واحدهای تولیدی، تیم‌های بسیجی با ارائه طرح‌های خلاقانه توانسته‌اند بهره‌وری را افزایش دهند. به عنوان نمونه، در سال ۱۴۰۰ یکی از تعاونی‌های بسیج کارگری در استان خراسان رضوی موفق شد با اجرای یک طرح نوآورانه، تولید محصولات پتروشیمی را تا ۲۰ درصد افزایش دهد.

نقش بسیج زنان در توسعه اجتماعی: بسیج زنان یکی از شاخه‌های موفق بسیج است که با هدف تقویت نقش زنان در جامعه فعالیت می‌کند. از برگزاری دوره‌های آموزشی در حوزه خانواده و سبک زندگی تا حضور در فعالیت‌های امدادی و جهادی، این گروه توانسته است نقش قابل‌توجهی ایفاء کند. در سال‌های اخیر، بسیج زنان در بیش‌از ۵۰۰ پروژه‌ی عمرانی و آموزشی در مناطق محروم کشور مشارکت داشته است.

حضور بسیجیان در مناطق محروم و توسعه‌ی پایدار

فعالیت‌های جهادی بسیج در مناطق محروم: یکی از مهم‌ترین اقدامات بسیج، ارائه‌ی خدمات جهادی در مناطق محروم و روستاهای دور افتاده است. از سال ۱۳۷۹ تاکنون، بسیج سازندگی با اعزام گروه‌های جهادی به بیش‌از ۲۰ هزار روستا خدمات متنوعی مانند ساخت خانه، تأمین آب شرب و ایجاد اشتغال ارائه کرده است. برای نمونه، در سال ۱۴۰۲، بیش‌از ۵۰۰۰ گروه جهادی به مناطق سیستان و بلوچستان اعزام شدند و در ساخت مدارس و مراکز بهداشتی نقش‌آفرینی کردند.

کمک به محرومان در بحران‌های طبیعی: در حوادثی نظیر زلزله‌ی کرمانشاه و سیل گلستان، بسیج با اعزام نیروهای جهادی و ارائه‌ی خدمات امدادی و بازسازی، نقش بی‌بدیلی ایفا کرد. در جریان زلزله‌ی کرمانشاه، بسیج توانست در کمتر از یک‌ماه، تعداد ۱۰۰۰ واحد مسکونی موقت برای زلزله‌زدگان احداث کند. این اقدامات نمونه‌هایی از توان بسیج در کمک‌رسانی سریع و مؤثر به مناطق بحرانی است.

ایجاد زیرساخت‌های پایدار در مناطق محروم: یکی از اهداف اصلی بسیج، توانمندسازی اقتصادی مناطق محروم است. از طریق پروژه‌های اشتغال‌زایی، تاکنون بیش‌از ۲۰۰۰ کارگاه تولیدی در روستاها راه‌اندازی شده است. همچنین در حوزه‌ی کشاورزی، بسیج با ایجاد طرح‌های آبیاری نوین در استان‌های خشک، تولید محصولات زراعی را به میزان قابل توجهی افزایش داده است.

حضور بسیج در مقاطع و برهه‌های حساس کشور

نقش بسیج در فتنه ۸۸ و مقابله با تهدیدات داخلی: یکی‌از برجسته‌ترین نمونه‌های حضور بسیج در لحظات حساس کشور، مقابله با فتنه ۸۸ بود. در این دوره، بسیج با تشکیل هسته‌های اجتماعی و استفاده از روش‌های مسالمت‌آمیز، به آرام‌سازی فضای کشور کمک کرد. بر اساس آمار منتشرشده، بسیج در بیش‌از ۲۵۰ نقطه‌ی حساس کشور مستقر شد و توانست با تعامل با مردم، از گسترش آشوب‌ها جلوگیری کند. رهبر معظم انقلاب در همین زمینه فرمودند: «بسیج مظهر اقتدار ملت است و در برابر دشمنان داخلی و خارجی ایستاده است.»

نقش بسیج در دوران تحریم‌های اقتصادی: در دوره‌ای که کشور تحت شدیدترین تحریم‌های اقتصادی قرار داشت، بسیج با اجرای طرح‌های جهادی نظیر حمایت از تولید داخلی، مقابله با قاچاق کالا و ترویج اقتصاد مقاومتی به اقتصاد کشور کمک کرد. برای نمونه، در سال ۱۴۰۰ بسیج توانست با اجرای طرح «همیار تولید»، بهره‌وری بیش‌از ۵۰۰ واحد تولیدی کوچک و متوسط را احیاء کند. این اقدامات نشان‌دهنده‌ی نقش مؤثر بسیج در مقابله با چالش‌های اقتصادی است.

حضور بسیج در بحران‌های اجتماعی و بهداشتی: در دوران شیوع ویروس کرونا، بسیج با سازماندهی نیروهای مردمی و ارائه‌ی خدمات گسترده در حوزه‌ی بهداشت و درمان، نقش مهمی در مهار این بحران ایفاء کرد. توزیع بیش‌از ۵۰ میلیون ماسک، اجرای طرح شهید سلیمانی برای ردیابی بیماران و کمک به واکسیناسیون عمومی، از جمله اقدامات شاخص بسیج در این دوران بود. این تلاش‌ها موجب تقدیر نهادهای دولتی و مقام معظم رهبری از نیروی مردمی بسیج شد.

شاخص‌ها و معیارهای بسیجیان مخلص

ایمان و اخلاص در عمل: یکی از مهم‌ترین شاخص‌های بسیجی، ایمان و اخلاص در انجام وظایف است. مقام معظم رهبری در توصیف بسیجیان فرمودند: «بسیجی یعنی کسی که در حساس‌ترین لحظات، سرباز خط مقدم است و در عین‌حال از کوچک‌ترین وظیفه‌ای دریغ نمی‌کند.»، نمونه‌ی این ویژگی را می‌توان در فداکاری شهدایی نظیر "شهید حسین فهمیده" مشاهده کرد که با اقدام شجاعانه خود، به الگویی از ایمان و اخلاص برای نسل‌های بعد تبدیل شد.

روحیه ایثار و فداکاری: بسیجیان با روحیه‌ی ایثار و از خودگذشتگی، در صحنه‌های مختلف حضور دارند. این روحیه در جریان دفاع مقدس، فعالیت‌های جهادی در مناطق محروم و کمک به مردم در بحران‌ها به‌وضوح دیده می‌شود. برای نمونه، در سیل لرستان در سال ۱۳۹۸، بیش‌از ۱۰ هزار بسیجی بدون هیچ چشم‌داشتی در بازسازی منازل سیل‌زدگان مشارکت کردند.

توجه به علم و مهارت‌آموزی: یکی دیگر از معیارهای مهم بسیجیان، تلاش برای ارتقای علمی و مهارتی است. بسیجیان با حضور در مراکز علمی و دانشگاهی، طرح‌هایی نظیر «نهضت سوادآموزی» و «مهارت‌آموزی برای توسعه پایدار» را اجرایی کرده‌اند. در سال ۱۴۰۱، بیش‌از ۲۰۰ هزار نفر از طریق این طرح‌ها به مهارت‌های جدیدی دست یافتند که در ارتقای اشتغال‌زایی کشور مؤثر بود.

بسیج؛ مصداق عینی «مردمی‌سازی پیشرفت»

بسیج و سازندگی در مناطق محروم: بسیج از بدو تشکیل تاکنون، نقشی بی‌بدیل در مردمی‌سازی پیشرفت کشور داشته است. طرح‌های جهادی بسیج سازندگی در حوزه‌های ساخت‌وساز، بهداشت، آموزش و توسعه‌ی زیرساخت‌ها، نماد مردمی‌سازی پیشرفت بوده است. در سال ۱۴۰۰، بسیج بیش‌از ۱۰ هزار پروژه عمرانی در مناطق محروم اجرا کرد که شامل ساخت مدارس، خانه‌های روستایی و مراکز درمانی بود.

ترویج مشارکت مردمی در اقتصاد مقاومتی: یکی از مهم‌ترین اقدامات بسیج، ترویج اقتصاد مقاومتی و مشارکت مردم در تولید داخلی است. بسیج با راه‌اندازی تعاونی‌های محلی و آموزش کشاورزان، توانسته است بهره‌وری در حوزه‌های کشاورزی و دام‌پروری را افزایش دهد. برای مثال، در طرح ملی "یک روستا، یک محصول"، بیش‌از ۵۰۰ روستا تحت حمایت بسیج به تولید محصولات صادراتی مشغول شدند.

حمایت از نخبگان و نوآوری‌های مردمی: بسیج علمی و پژوهشی با حمایت از ایده‌های نوآورانه و استارتاپ‌های دانش‌بنیان، نقشی اساسی در مردمی‌سازی پیشرفت علمی کشور داشته است. تاکنون بیش‌از ۱۰۰۰ طرح فناورانه در حوزه‌های مختلف صنعتی و پزشکی توسط نخبگان بسیجی اجراء شده است که برخی از این طرح‌ها به مرحله‌ی صادرات نیز رسیده‌اند.

دیگر زوایای فعالیت‌های بسیج

بسیج و تقویت امنیت سایبری: یکی از اقدامات جدید بسیج، حضور فعال در حوزه امنیت سایبری و مقابله با تهدیدات دیجیتالی است. بسیج با تشکیل گروه‌های متخصص در فضای مجازی، موفق به شناسایی و خنثی‌سازی ده‌ها حمله‌ی سایبری به زیرساخت‌های کشور شده است. برای نمونه، در سال ۱۳۹۹ بسیج توانست با کمک تیم‌های فنی خود، حملات گسترده به سامانه‌های بانکی کشور را مهار کند.

حمایت از محیط زیست و منابع طبیعی: بسیج در سال‌های اخیر با اجرای پروژه‌های حفاظت از محیط زیست نظیر جنگل‌کاری و احیای تالاب‌ها، در توسعه‌ی پایدار کشور سهم داشته است. در سال ۱۴۰۱، بسیج سازندگی با همکاری دولت توانست بیش‌از ۵ میلیون اصله نهال در مناطق بیابانی کشور بکارد.

تقویت هویت اسلامی - ایرانی در جامعه: یکی از اهداف اصلی بسیج، تقویت هویت اسلامی - ایرانی در بین مردم به‌ویژه نسل جوان است. برنامه‌هایی نظیر برگزاری کاروان‌های راهیان نور، همایش‌های فرهنگی و جشنواره‌های ملی، نقش مؤثری در تقویت این هویت داشته‌اند. به‌عنوان مثال، در سال ۱۴۰۲، بیش‌از یک‌میلیون نفر در برنامه راهیان نور شرکت کردند که بخشی از آن توسط بسیج دانش‌آموزی و بسیج دانشجویی سازماندهی شد.

با توجه به مطالب فوق، «بسیج» به‌عنوان نهادی مردمی، با محوریّت ایمان و اخلاص در خدمت به مردم، نقش بسیار مهمّی در تحقق اهداف انقلاب اسلامی و پیشبرد اهداف کشور ایفاء کرده است. از دفاع از مرزها در دوران دفاع مقدس گرفته تا حضور در عرصه‌های سازندگی، اقتصاد، فرهنگ، علم و مقابله با بحران‌ها، بسیج همواره نمادی از وحدت و همدلی ملّی بوده است. حضور فعّال بسیجیان در مناطق محروم، کمک به توسعه‌ی اقتصادی و اجتماعی، تقویت هویّت اسلامی - ایرانی و ترویج فرهنگ ایثار و فداکاری، از جمله دستاوردهای این نهاد بوده است.

با توجه به شرایط کنونی و تهدیدات مختلف، بسیج همچنان به‌عنوان یک نیروی مردمی و خودجوش، می‌تواند در تمامی حوزه‌های اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی نقشی تعیین‌کننده در پیشبرد اهداف کشور ایفا کند. بنابراین، تقویت و گسترش فعالیت‌های بسیج در سراسر کشور به‌ویژه در شرایط بحرانی، می‌تواند به تحقّق اهداف توسعه‌ی پایدار، تقویت وحدت ملّی و مقابله با تهدیدات داخلی و خارجی، کمک کند.