رج‌به‌رج عشق چگونه بافته می‌شود؟

گزارش بازارکار، ایران مهد فرش جهان است؛ طوری که در هرجای این دنیا پا بگذاری و از هنر کشورت سخن بگویی، تو را با فرش‌های ایرانی خواهند شناخت، فرش‌هایی که رج به رج با عشق بافته شده‌اند؛ در راستای حفظ این هنر، از سال ۱۳۹۹ و با تصویب مجلس شورای اسلامی بنا شد که روز ۲۰ خردادماه که همزمان با روز جهانی صنایع دستی است، به نام روز ملی فرش نیز نامگذاری شود و به همین بهانه، بر آن شدیم تا نگاهی متفاوت‌تر به این گنجینه گرانبهای ایرانی داشته باشیم.

سید مرتضی حاجی آقامیری رئیس کمیسیون فرش، هنر و صنایع دستی اتاق ایران در گفت‌وگو با ایمنا اظهار می‌کند: صنعت فرش در جهان و به ویژه در ایران، قدمت چند هزار ساله دارد و فرش‌بافی ایران بر سایر کشورها ارجح است؛ سابقه تاریخی و تنوع قومیتی در ایران باعث می‌شود ظرفیت بی‌نظیری در فرش ایرانی داشته باشیم و تنوع دستبافته‌ها از نظر طرح و نقش و تکنیک بافت، به واسطه همان تنوع قومیتی است؛ این موضوع باعث می‌شود که فرش دستباف در ایران به روشی راهبردی برای اشتغال و ارزآوری تبدیل شود.

وی با اشاره به موضوع کپی‌برداری در صنعت فرش می‌افزاید: مسئله کپی‌برداری از فرش ایرانی وجود دارد؛ رقبایی در بسیاری از کشورها، طرح‌های فرش ایرانی را کپی می‌کنند؛ با این حال در داخل کشور نیز گاهی توسط شرکت‌های فرش ماشینی این اتفاق رخ می‌دهد و باعث آسیب به بازار فرش دستباف ایرانی در داخل و خارج از کشور شده است؛ استفاده از طرح و نقش یک سری از مناطق در مناطق دیگر وجود دارد که جزو آسیب‌های وارد شده بر فرش ایرانی است.

وقتی قطار صادرات می‌ایستد!

حاجی آقامیری ادامه می‌دهد: از جایی که فرش ایرانی، بدون صادرات نمی‌تواند به راحتی به حیات خود ادامه دهد، مهم‌ترین مسئله‌ای که برای فرش ایران وجود دارد، محدودیت صادرات است؛ صادرات، لوکوموتیو حوزه تولید و اشتغال فرش دستباف است و مهم‌ترین مسئله آن، پیمان سپاری ارزی یا تعهد ارزی و صادرات فرش دستباف است که سبب شده صادرات فرش ایران که در آخرین سال قبل از تحریم یعنی سال ۹۶ که ۴۲۶ میلیون دلار بوده و میانگین ده ساله ۸۶ تا ۹۶، ۴۱۶ میلیون دلار بوده را به سرعت به زیر صد میلیون دلار برسد؛ طوری که در سال ۱۴۰۰، تنها ۷۰ میلیون دلار صادرات و در سال ۱۴۰۱ به ۵۲ میلیون دلار رسیدیم؛ میزان صادرات در سال ۱۴۰۲ نیز به ۳۹.۷ میلیون دلار رسید که عامل اصلی این اختلاف ارقام، تحریم و سیاست‌های نادرست بوده است.

رئیس کمیسیون فرش، هنر و صنایع دستی اتاق ایران خاطرنشان می‌کند: مهم‌ترین مسئله ما تحریم‌های بین‌المللی است که خود را در عرصه نقل و انتقال پول، حمل و نقل و سخت بودن کار با تجار ایرانی نشان می‌دهد؛ یکی از مصادیق مشکلات حاصل از تحریم، پیمان سپاری ارزی است که متأسفانه به قانون دائمی هم شد؛ مسئله بیمه قالیبافان هم از مسائلی است که دولت، اعتبار آن را تعیین نمی‌کند؛ بحث برگشت فرش‌های ایرانی به کشور به دلیل وجود تبصره ماده ۱۲۱ آئین نامه اجرایی قانون امور گمرکی، هزینه بسیار بالایی برای فعالان فرش دستباف ایرانی دارد، با برگشت فرش‌هایی که سال‌های پیش رفته، بازارهای خارجی را دچار انباشت فرش کرده و قیمت‌ها را شکسته است می‌توانیم آن‌ها را به نقاط دیگری صادر و بازارسازی کنیم و هم قیمت آن را به قیمت درست آن در منطقه بازگردانیم، نزدیک به ۱۰ سال است که این امکان برای صادر کنندگان فرش ایرانی وجود ندارد؛ راه حل این معضلات، واقف شدن مسئولین ما به اهمیت راهبردی و بدون جایگزین فرش دستباف ایران را که از آمریکایی‌ها، بسیار خوب بر آن واقف هستند، است.

چرا آمریکایی‌ها بعد از نفت، فرش ایرانی را تحریم کردند؟

حاجی آقامیری با بیان اینکه دومین کالایی که آمریکایی‌ها بعد از نفت تحریم کردند، فرش بود، زیرا اشتغال بدون جایگزینی بوده که سراسر پهنه جغرافیایی ایران وجود داشته است می‌گوید: آن‌ها با هدف قرار دادن فرش، آن را در طول سه دوره بعد از انقلاب، به صورت مستقیم تحریم کردند که با کاهش قدرت خرید جامعه ایرانی و محدودیت معیشت روستاییان، نارضایتی را به سراسر پهنای جغرافیایی ایرانیان ببرند؛ بعضی مسئولین ما از این حوزه، غافل هستند؛ فرش، حوزه‌ای است که اشتغال ارزان قیمت و سراسر متکی به بخش خصوصی را دارد؛ دولت، برای دو میلیون نفر شاغل در حوزه فرش هزینه نمی‌کند، درحالی که با از دست رفتن هرکدام از این ۲ میلیون شغل، دولت باید دست کم دو میلیارد برای آن هزینه کند تا شغل ایجاد کند؛ این موضوع باعث می‌شود روستاییان مولد به شهرها مهاجرت کنند و بعضاً به جمعیت حاشیه نشین و مصرف کننده شهری اضافه شوند.

وی تشریح می‌کند: راه حل اصلی این مشکلات، واقف بودن مسئولین به اهمیت فرش و تمایز آن با سایر کالاست تا وقتی می‌خواهند قوانین جدیدی وضع کنند، اول با بخش خصوصی مشورت کرده و بدانند دست روی چه حوزه مهمی می‌گذارند؛ همچنین اهمیت آن را در حال حاضر نه در صادرات، بلکه در اشتغال ببینند؛ در این صورت قوانین را طوری وضع می‌کنند که با ماهیت فرش همخوانی داشته باشد؛ مثلاً تبصره‌ای که از آن صحبت شد، قید می‌کند هر کالای ایرانی که از کشور، خارج شده باشد، برای اینکه بدون پرداخت عوارض ورودی و فرایند ثبت سفارش در کشور ترخیص شود، باید عین کالا برگردد، یعنی تعمیر و استفاده‌ای از آن صورت نگرفته باشد و این مسئله درباره فرش، شدنی نیست؛ در واقع بیش از ۷۵ درصد فرش‌های ایرانی، به طور مستعمل صادر می‌شده است و می‌شود، بنابراین در صورت برگشت آن، ارزیابی گمرک نمی‌تواند احراز کند که این فرش به صورت مستعمل صادر شده یا نو صادر شده و امروز به صورت مستعمل به کشور بازگشته است؛ از این دست قوانین و مقررات که بدون توجه به تفاوت ماهیت فرش دستباف با سایر کالاها وضع شده زیاد هستند که اگر درست به این موضوع نگاه کنند، چنین مشکلاتی پیش نخواهد آمد؛ برای هرکدام از این مشکلات نیز پیشنهاداتی را برای دولت و مجلس ارائه کردیم.

رئیس کمیسیون فرش، هنر و صنایع دستی اتاق ایران ادامه می‌دهد: یکی از مشکلات جدی فرش دستباف، مسئله متولی آن در دولت است که بر اساس مصوبه سال ۸۲ شورای ملی اداری، باید یک مرکز در حوزه مرکزی وزارت بازرگانی وقت، برگزار می‌شد که مرکز ملی فرش نام گرفت و همه فرآیندهای مرتبط با فرش را در آن مرکز انجام شد.

حاجی آقامیری ادامه می‌دهد: با اصلاح چارت سازمانی وزارت صمت، مرکز ملی فرش به دفتر صنایع ورزشی خلاق و مرکز صنایع خلاق فرش ایران تبدیل شد که به فرش آسیب می‌زند.

گنجینه‌های تاریخی پاسخگوی سلیقه امروز مردم است

رئیس کمیسیون فرش، هنر و صنایع دستی اتاق ایران با اشاره به نقش و کاربرد فرش در زندگی مردم اظهار می‌کند: با توجه به اینکه فرش، کالایی زینتی در منزل است، در اولویت‌های اولیه خانوار قرار ندارد و در وضعیت فعلی کشور که قدرت خرید خانوار به شدت محدود شده، خرید فرش دیگر در اولویت خانوار نیست و به همین دلیل، استقبال در بازار داخلی دچار افت شده است؛ سلیقه مردم ایران و جهان در سال‌های اخیر به سمت هنر مدرن گرایش پیدا کرده و باعث شده فرش‌هایی تولید شود که رنگ و بوی هنر مدرن دارد؛ گمان می‌کنم در پیشینه غنی فرش ایران، فرش‌هایی بافته شده که با دکوراسیون مدرن نیز بسیار منطبق است و می‌توانیم با استفاده از این گنجینه به سلیقه مخاطب امروز نیز پاسخ دهیم‌.

وی با اشاره به اینکه دستباف‌های ایرانی، طیف وسیعی را شامل می‌شوند، بیان می‌کند: برخی در دوگانه هنر و صنعت، بیشتر وجه هنری می‌گیرند و هیچ اثر هنری با قیمت پایین قابل استفاده نیست؛ البته بخشی از آن وجه صنعتی دارد که به عنوان یک کالای کاربردی استفاده می‌شود.

در ادامه مهشاد ابزری، طراح و استاد رشته فرش دانشگاه هنر اصفهان هم در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا اظهار می‌کند: در حال حاضر برای تاریخچه فرش‌بافی، نظریه ثابت شده‌ای نیست و صرفاً فرضیاتی وجود دارد؛ نام کامل‌ترین و قدیمی‌ترین فرش به دست آمده، پازیریک است؛ البته فرش‌های پرزداری هم هستند که در قرون هفتم و هشتم هجری قمری در آناتولی کشف شده و قطعاتی از فرش‌های مخصوصی در دوره ساسانیان در مناطق مختلف در شهر قومس وجود داشته است؛ حتی در موزه دیانگ در سانفرانسیکو، قطعه فرش‌هایی از طرح شیر پیدا شده که نشان دهنده قدمت فرش‌بافی قبل از اسلام در غرب آسیا است؛ با این حال وقتی فرشی بافته شده، قبل آن پیشینه‌ای هم وجود داشته است اما تا امروز و در دوره‌های مختلف، جزئی از هنر ایران شده، طوری که اگر از هر خارجی بپرسیم هنر ایرانی را با چه می‌شناسد به فرش ایرانی اشاره می‌کند و شاخص‌ترین هنر در ایران، فرش ایرانی است.

وی می‌افزاید: در حال حاضر شاهد افول فرش دستباف به علل مختلف هستیم که بخش زیادی از آن به مشکلات و کمبود صادرات باز می‌گردد؛ کشورهایی در اطراف ایران، مانند هند، افغانستان و پاکستان در دنیا مطرح شده‌اند؛ کشوری مانند مراکش، کل فرش‌بافی کشوری مانند آمریکا را در بر می‌گیرد و این‌ها در حالی است که ما از جهان، عقب‌تر افتاده‌ایم.

در تبلیغ فرش ایرانی، ضعیف عمل کردیم

استاد رشته فرش دانشگاه هنر اصفهان ادامه می‌دهد: در واقع، بخشی از موضوع نیز فرهنگی و اقتصادی است، در حال حاضر، فرش دستباف به‌عنوان کالای لوکس تلقی می‌شود زیرا هزینه تمام شده آن، بسیار بالاست؛ این فرش شاخصه‌هایی هم برای خود دارد تا با کیفیت تلقی شود؛ به موازات آن، صنعت فرش ماشینی، پر قدرت‌تر است، امکانات بیشتری برای فروش به خریدار می‌دهد و هزاران عامل مؤثر دیگر در خود دارد؛ تبلیغات فرش ماشینی در این موازنه نابرابر، قابل توجه است در حالی که هیچ تولید کننده فرش دستباف، تبلیغی از تولیدات خود انجام نمی‌دهد؛ به طور کلی کم‌کاری‌هایی هم از سمت تولید کننده داریم؛ از لحاظ اقتصادی نیز فرش‌های دستباف، گران قیمت هستند و در کنار آن به تبلیغات و فرهنگ‌سازی بیشتری برای نسل جوان، نیاز است.

ابزری بیان می‌کند: در کنار تمام مواردی که ذکر شد، نبود بافنده از معضلات اصلی ماست، چرا که نسل جدید دیگر تمایلی به بافت آن نشان نمی‌دهد و نسل‌های قدیمی‌تر هم به لحاظ توان بدنی، کم‌کم حذف می‌شوند؛ بنابراین باید یک نگاه فراتر از این به فرش داشت.

وی می‌افزاید: فرش‌بافی تقریباً در هر منطقه از ایران، رواج داشته اما برخی بافنده‌هایی که اخیراً مشغول به کار شدند از اتباع هستند که تمیز و باحوصله می‌بافند و به نفع تولید کننده هستند؛ در واقع وقتی بافنده‌ای نیست، راه دیگری وجود ندارد.

پا گذاشتن هوش مصنوعی در فرش ایرانی!

استاد رشته فرش دانشگاه هنر اصفهان با بیان اینکه در سال‌های گذشته، می‌شد درباره کپی طرح‌ها حرف زد اما با روند تکنولوژی و هوش مصنوعی، تغییراتی به وجود آمده است، می‌گوید: در واقع باید طرح‌هایی ارائه شود که مفهوم و روایتی با خود داشته باشد و امروز با کمک هوش مصنوعی و اضافه کردن ویژگی‌های مد نظر برای فرش، در کمترین زمان، طرح‌های متنوعی به دست می‌آید؛ در واقع با هوش مصنوعی، تمام معادلات درحال به هم خوردن است و کسی برنده می‌شود که به آن به عنوان یک هنر نگاه کند و یک مفهوم و روایت درست به مخاطب ارائه کند.

ابزری با اشاره به اینکه وجود اینترنت در دورترین نقاط ایران، باعث تغییر سلیقه‌ها شده است، تشریح می‌کند: سلیقه‌یابی یعنی آنچه مردم می‌خواهند به آن‌ها ارائه دهیم، مثل کاری که فرش ماشینی انجام می‌دهد؛ با این حال سلیقه سازی بخش مهمی است که همچنان در صنایع دستی، عقیم مانده‌است و به این معنا است که با یک نگاه متفاوت به رشد فرهنگی کشور کمک کرد که مثال آن بازسازی خانه‌های ایرانی با روش‌های نوین است؛ این اقدام، علاوه بر کمک به فرهنگ کشور، در آگاه سازی مردم هم مؤثر است.

فرش ایرانی، یک کالای لوکسِ کاربردی!

وی خاطر نشان می‌کند: مدتی گفته می‌شد که هنر، صنعت است؛ فرش هم می‌تواند کالای لوکس کاربردی باشد، البته بسته به میزان تقاضا باید سبد کالا را در نظر گرفت که چندین قشر بتوانند آن را بخرند؛ کالای لوکس هم می‌تواند کاربردی باشد؛ به نظر می‌رسد اگر تبلیغات درست تری در حوزه فرش صورت گیرد، همچنان تقاضای زیادی برای آن وجود دارد و نبود تبلیغات صحیح از بزرگترین مشکلات ماست.

استاد رشته فرش دانشگاه هنر اصفهان با بیان اینکه رشته فرش تا مقطع کارشناسی ارشد وجود دارد، ادامه می‌دهد: یکی از معضلات بزرگ این رشته، عدم ایجاد تغییرات در سرفصل‌هایی است که وزارت علوم ارائه داده است و از طرفی به علت حرکت به سمت تقاضای نوگرایی، نمی‌توان سرفصل‌های دوازده یا سیزده سال پیش را درس داد؛ برای مثال، در بحث آموزش طراحی باید استفاده از نرم افزارهای کامپیوتری وجود داشته باشد درحالی که بخش عظیمی از آن همچنان به صورت سنتی، آموزش داده می‌شود؛ این دو با هم منافاتی ندارند و در یک راستا هستند. در ادامه،

با توجه و برنامه‌ریزی دقیق‌تر در راستای حفظ و ارائه فرش ایرانی به عنوان شناسنامه تاریخ و تمدن ایران زمین، می‌توان موانع زیادی را رفع کرد که لازمه آن همکاری و تبادل نظر بین فعالان و کارشناسان این حوزه با مسئولین است؛ امید که به زودی، فرش ایرانی به جایگاهی که شایسته آن بوده و هست، دست یابد.

گزارش از: مریم چلونگر، خبرنگار ایمنا