مروری بر قدیمی‌ترین وقفنامه‌های عزاداری امام حسین(ع) در حرم رضوی

از دوره صفویه به این سو، با رسمیت یافتن مذهب شیعه در ایران، محدودیت‌های پیشین از بین رفت و عزاداری در ایام محرم و صفر، در حرم مطهر امام رضا(ع)، جایگاهی ثابت و همیشگی پیدا کرد. در این مطلب ابعاد تاریخی آیین ها و موقوفات مرتبط با سوگواری حضرت سیدالشهدا(ع) در حرم مظهر رضوی را مرور می کنیم.

با وجود آنکه همزمان با قدرت گرفتن آل‌بویه در غرب ایران و عراق عرب، مراسم عزاداری روز عاشورا به صورتی علنی و با دستور معزالدوله، در سال ۳۵۱ق و در بغداد، پایتخت خلافت عباسی، برگزار شد، اما تعمیم این وضعیت تاریخی به سایر سرزمین‌های اسلامی و از جمله خراسان که میزبان مرقد مطهر حضرت ثامن‌الحجج(ع) نیز بوده‌است، کار صواب و دقیقی نیست. در این خطه با وجود تکریم بارگاه منوّر رضوی از سوی پیروان همه مذاهب اسلامی، شیعیان هنوز در اقلیت بودند و به همین دلیل، نمی‌توانستند عزاداری محرم و صفر را با آزادی و بدون محدودیت برگزار کنند. در شرق اسلامی، هنوز حکومت‌هایی مانند غزنویان و در پی آن‌ها سلجوقیان تسلط داشتند که در مورد آزادی چنین مراسمی، دچار تنگ‌نظری و سخت‌گیری بودند و اجازه برگزاری چنین اموری را نمی‌دادند؛ البته دامنه این سخت‌گیری تنها به شیعیان محدود نبود و گاه، به دلیل رویکردهای سیاسی، دامن دیگر مذاهب اسلامی را هم می‌گرفت.

سابقه برگزاری عزاداری ماه محرم در حرم رضوی

با این حال شیعیان ساکن در مشهد رضوی، سعی می‌کردند از برگزاری مراسم عزاداری ماه محرم و به ویژه روز عاشورا غفلت نکنند و اعمال مربوط به این ایام را، حتی در آن محدودیت‌های آزاردهنده، به جا آورند. سند ما بر این ادعا، واقعه سال ۵۱۲ ق است؛ زمانی که عزاداران حسینی در مشهد، در روز عاشورای این سال، از سوی ناصبی‌ها مورد هجمه قرار گرفته و تعداد زیادی از آن‌ها به شهادت رسیدند تا آن‌جا برخی مورخان اعتقاد دارند نامگذاری قبرستان «قتلگاه» در شمال حرم مطهر رضوی، به دلیل کثرت شهدای مدفونِ این واقعه بوده‌است. با این حال به نظر می‌رسد که از دوره ایلخانی به این سو، برنامه عزاداری به بخشی از برنامه‌های حرم رضوی در ماه محرم تبدیل شد؛ این موضوع به ویژه بعد از آنکه حکومت شیعی سربداران، در حدود سال ۷۶۰ ق بر مشهد تسلط یافتند بیشتر مورد توجه قرار گرفت؛ خاصه آن‌که جمعی از علمای شیعی وابسته به سربداران، امور دینی حرم مطهر را برای مدتی در اختیار داشتند.

رونق گرفتن مراسم ماه محرم در عهد صفویه

از دوره صفویه به این سو، با رسمیت یافتن مذهب شیعه در ایران، محدودیت‌های پیشین از بین رفت و عزاداری در ایام محرم و صفر، در حرم مطهر امام رضا(ع)، جایگاهی ثابت و همیشگی پیدا کرد. حرم رضوی به دلیل قرار داشتن در مرکز شهر مشهد، کانون اجتماع هیئات مذهبی محلات مختلف شد که به ویژه در روزهای عاشورا و تاسوعا، برای عرض تسلیت به محضر ثامن‌الحجج(ع) و اقامه عزاداری، به حرم مطهر مشرف می‌شدند. مشهورترین خط سیر هیئات عزاداری مشهد برای رسیدن به حرم و اجتماع در صحن عتیق، مسیر بازار بزرگ بود؛ معمولاً این هیئت‌ها از طریق بازار سرشور، خودشان را به بازار زنجیر می‌رساندند و از آن‌جا وارد صحن عتیق می‌شدند. در این گذر، پذیرایی از عزاداران در محل تیمچه‌های متعدد بازار مشهد، برقرار بود و البته، بخش عمده این پذیرایی‌ها، با استفاده از ظرفیت موقوفاتی از آستان ‌قدس رضوی که به این امر اختصاص یافته ‌بود، صورت می‌گرفت.

وقفنامه‌های عزای سیدالشهدا(ع)

قدیمی‌ترین وقفنامه موجود در آستان‌ قدس رضوی که درآمد آن به برگزاری عزاداری در حرم مطهر اختصاص یافته و همچنان فعال است، در سال ۱۱۰۲ شمسی به رشته تحریر درآمده که با این حساب، باید قدمت آن را عهد نادرشاه افشار بدانیم. اما طبق آنچه که اطلاعات موجود در کتاب «حسن جاوید: مروری بر موقوفات آستان قدس رضوی» در اختیار ما می‌گذارد، باید قدمت موقوفه مذکور بیشتر باشد: «قدیمی‌ترین وقفنامه دارای درآمد در این خصوص، موقوفه میرزامحمد مؤمن (حسب وصیت شاه طهماسب) در سال ۱۱۳۶ه.ق است که برابر مفاد وقفنامه مذکور، همه ساله نصف عواید موقوفات واقف در ایام عاشورا و هر روز و شب جمعه، باید صرف تعزیه‌داری امام حسین (ع) شود.

با توجه به اینکه در زمان تنظیم وقفنامه، دوران حکومت صفویه به سرآمده و عصر اقتدار نادرشاه بوده ‌است، احتمالاً باید منظور از شاه تهماسب در این وقفنامه، شاه تهماسب دوم، آخرین فرمانروای صفوی باشد که بعد از عزل توسط نادرشاه، در میانه حکومت وی، در سبزوار و همراه با خانواده‌اش به قتل رسید. از این موقوفه قدیمی و فعال که بگذریم، موقوفات مربوط به عزاداری ماه محرم در حرم رضوی، تعداد قابل توجهی از موقوفات آستان‌قدس را در بر می‌گیرند. از جمله این موقوفه‌ها می‌توان به موقوفه «محمد حسین‌الشریف» مربوط به سال ۱۲۱۷ شمسی و اوایل دوره قاجار اشاره کرد که در آن، یک دانگ و نیم از مزرعه حسین‌آباد دریاچه واقع در حومه کرمان وقف حرم مطهر حضرت ثامن‌الائمه(ع) کرده تا یک ثلث درآمد موقوفه پس از کسر حق‌التولیه و حق‌النظاره و مخارج ملکی، به هر نحوی که متولی صلاح بداند در اطراف حرم محترم و مسجد گوهرشاد در ماه محرم و صفر خرج و صرف تعزیه‌داری ... کنند.

از دیگر موقوفه‌های مربوط به برگزاری عزاداری ماه محرم در آستان قدس رضوی، می‌توان به موقوفه سیدعلی فرزند سیداسماعیل (مربوط به سال ۱۲۲۴شمسی)، موقوفه امام‌وردی‌خان بیات مختاری و همسر وی آبجی سلطان (مربوط به سال ۱۲۳۰شمسی)، موقوفه فضل‌الله‌خان وزیرنظام (مربوط به سال ۱۲۳۴شمسی) و موقوفه عضدالملک معروف به «صدر دیوان»، متولی مشهور آستان‌ قدس در دوره قاجار (مربوط به سال ۱۲۳۶شمسی) اشاره کرد.