نشست تخصصی پژوهش‌های علمی و توسعه ایرانی همزمان با هفته پژوهش و فناوری برگزار شد

مدیریت مؤسسات پژوهشی؛ تجربه، چالش و کار جمعی

دکتر حسین میرزایی، رئیس پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات، در سخنرانی خود با عنوان «مدیریت مؤسسات پژوهشی؛ تجربیات و درس‌های آن»، به‌صورت مبسوط به تشریح تجربه‌های مدیریتی خود در نهاد‌های پژوهشی مختلف پرداخت. وی با اشاره به سابقه فعالیت خود در جهاد دانشگاهی و همچنین مؤسسات وابسته به وزارت علوم، تفاوت میان نهاد‌های پژوهشی دولتی، نیمه‌دولتی و مستقل را تشریح کرد.

او با بیان اینکه در برخی نهاد‌ها بقای مؤسسه وابسته به جذب پروژه و تأمین منابع مالی است، گفت: در چنین ساختارهایی، پژوهشگر ناگزیر است همزمان به تولید دانش و تأمین بقا بیندیشد و این موضوع، سبک مدیریت و سازماندهی پژوهش را به‌شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد.

دکتر میرزایی با تأکید بر نقش هیئت علمی به‌عنوان ستون اصلی مؤسسات پژوهشی تصریح کرد: اگر دانشگاه به دانشجو متکی است، مؤسسه پژوهشی بدون هیئت علمی معنا ندارد. هویت، اعتبار و پایداری مؤسسات پژوهشی در گرو توجه جدی به هیئت علمی و استقلال فکری آنان است.

وی همچنین تجربه شکل‌گیری گروه‌های پژوهشی میان‌رشته‌ای را از مهم‌ترین دستاورد‌های فعالیت خود دانست و افزود: کار میان‌رشته‌ای صرفاً با صدور بخشنامه محقق نمی‌شود؛ این نوع پژوهش نیازمند گفت‌و‌گو، اعتماد متقابل، سفر‌های میدانی مشترک و کار تیمی مستمر است.

او با اشاره به چالش‌های مدیریت نخبگان گفت: مدیریت در مؤسسات پژوهشی، مدیریت افرادی است که ذاتاً استقلال فکری دارند. این مدیریت، بیش از آنکه دستوری باشد، مبتنی بر گفت‌و‌گو، اقناع و هم‌افقی است.

بازاندیشی درپژوهش مسئولانه در عصر هوش مصنوعی

دکترغلامرضا ذاکرصالحی، استاد مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی، در سخنرانی خود با تمرکز بر «پژوهش مسئولانه» به تحولات بنیادین مفهوم مسئولیت اجتماعی دانشگاه پرداخت.

وی با اشاره به گذار از دانشگاه‌های نسل پنج به دانشگاه نسل ۵+ گفت: دانشگاه آینده، یک سازمان نیست، بلکه یک پلتفرم هوشمند، پویا و تعاملی است که در آن مرز میان انسان، فناوری و جامعه حذف می‌شود.

او با رد نگاه صرفاً تهدید محور به هوش مصنوعی تأکید کرد: هوش مصنوعی لزوماً تخریب‌گر نیست؛ بلکه می‌تواند نقشی سازنده در ارتقای مسئولیت اجتماعی دانشگاه ایفا کند، از جمله از طریق شفاف‌سازی فرایند‌های پژوهشی، الگوریتم‌های ضدسوگیری، پیش‌بینی پیامد‌های اجتماعی هرسناریو، انتشار باز، اما مسئولانه، پلت فرم‌های تعاملی با جامعه، تست آزمون‌های خطرناک درمحیط غیرواقعی.

دکتر ذاکرصالحی پژوهش مسئولانه را در دانشگاه نسل پنج بعلاوه (۵+) پژوهشی پیش‌بینی‌نگر، انعکاسی، شمول گرا و پاسخگو دانست و افزود: در دانشگاه جدید، پژوهش پیش از وقوع بحران وارد عمل می‌شود، پیامد‌های اجتماعی سیاست‌ها را شبیه‌سازی می‌کند و در برابر جامعه بصورت بلادرنگ پاسخگوست.

وی همچنین به نقش دوقلو‌های دیجیتال، انسان بهبود‌یافته و هوش مصنوعی عمومی در تحول پژوهش اشاره کرد و گفت: این فناوری‌ها درصورت تعامل درست با آنها، می‌توانند پژوهش را عادلانه‌تر، مشارکتی‌تر و کم ریسک‌تر کنند و حتی امکان ارزیابی اخلاقی و اجتماعی پروژه‌ها را پیش از اجرا فراهم آورند.

آزمایشگاه طراحی و آزمایش تجربه یادگیری؛ بازاندیشی مبتنی بر شواهد در آموزش عالی

دکتر سیده مریم حسینی لرگانی، معاون توسعه و مدیریت منابع مؤسسه، در سخنانی تفصیلی به معرفی «آزمایشگاه طراحی و آزمایش تجربه یادگیری» پرداخت و آن را پاسخی راهبردی به چالش‌های عمیق، پیچیده و چندلایه نظام آموزش عالی دانست.

وی با انتقاد از غلبه رویکرد‌های سنتی و محتوامحور تصریح کرد: آموزش مؤثر صرفاً به معنای انتقال اطلاعات یا پوشش سرفصل‌های درسی نیست، بلکه یادگیری زمانی معنا پیدا می‌کند که به‌عنوان یک فرایند تجربی، تعاملی و قابل آزمایش طراحی شود و یادگیرنده در مرکز این فرایند قرار گیرد.

وی با اشاره به شکاف فزاینده میان توسعه فناوری‌های آموزشی و تحقق یادگیری معنادار افزود: بهره‌گیری از ابزار‌های نوین آموزشی بدون بازطراحی آگاهانه تجربه یادگیری، نه‌تنها به بهبود کیفیت آموزش منجر نمی‌شود، بلکه می‌تواند به کاهش انگیزه، افت مشارکت فعال دانشجویان و ناکارآمدی نظام آموزشی بینجامد، از این رو، آزمایش تجربه یادگیری به‌عنوان یک رویکرد علمی و عملی، امکان آزمون فرضیه‌های آموزشی، سنجش اثرگذاری روش‌ها و بهبود مستمر طراحی‌های یادگیری را فراهم می‌کند.

به گفته وی، آزمایشگاه طراحی و آزمایش تجربه یادگیری با اتخاذ رویکردی میان‌رشته‌ای، انسان‌محور و مبتنی بر شواهد، بستری برای هم‌افزایی میان حوزه‌های علوم تربیتی، طراحی، فناوری، علوم شناختی و پژوهش‌های آموزشی ایجاد می‌کند. این آزمایشگاه با پیوند دادن پژوهش به عمل، تلاش دارد سناریو‌های متنوع یادگیری را در مقیاس‌های کوچک و کنترل‌شده طراحی، اجرا، ارزیابی و بازطراحی کند تا تصمیم‌گیری‌های آموزشی بر اساس داده، تجربه و شواهد معتبر صورت گیرد.

وی در پایان تأکید کرد که هدف نهایی این آزمایشگاه، تبدیل آموزش عالی از یک نظام ایستا و انتقال‌محور به یک اکوسیستم یادگیری پویا، مسئله‌محور و تحول‌آفرین است؛ اکوسیستمی که در آن یادگیری به‌مثابه تجربه‌ای معنادار، خلاق و قابل بهبود مستمر تعریف می‌شود و دانشگاه نقش فعال‌تری در پاسخ‌گویی به نیاز‌های در حال تحول جامعه ایفا می‌کند.

پژوهش به چه درد می‌خورد؟؛ پژوهش به‌مثابه توانایی یک جامعه برای فهمیدن خودش

دکتر احمدرضا روشن، معاون پژوهشی مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی، در ابتدای سخنان خود بیان داشت: این پرسش که پژوهش به چه درد می‌خورد، در ظاهر ساده به نظر می‌رسد، اما در واقع یکی از بنیادی‌ترین پرسش‌های هر جامعه‌ای است. وی تأکید کرد که پژوهش را نباید صرفاً به تولید مقاله یا ارتقای رتبه‌های دانشگاهی فروکاست.

به گفته او پژوهش یعنی توانایی یک جامعه برای فهمیدن خودش. حتی ویلهلم هومبولت معتقد بود پژوهش فقط برای تولید علم نیست، بلکه برای خودپروری و پرورش انسان از طریق علم نیز هست. یعنی مثلاً فرایند پژوهش، شخصیت یک دانشجو یا یک پژوهشگر را مستقل، منتقد و دقیق بار می‌آورد. اصطلاح Bildung در فارسی معادل دقیقی ندارد، اما می‌تواند به مفهوم پرورش و شکل‌گیری شخصیت باشد. به عبارت دیگر، پژوهش فقط دانش تولید نمی‌کند؛ بلکه انسان پژوهشگر ایجاد می‌کند همراه با فضایل معرفتی Epistemic Virtues. پژوهش تمرین فروتنی علمی، دقت، شک روش‌مند و گفت‌وگوی صبورانه است.

وی در تبیین مفهوم پژوهش علمی اظهار داشت: پژوهش علمی فرایندی نظام‌مند، قابل بازبینی، انباشتی و انتقادی برای تولید دانش معتبر درباره واقعیت است؛ دانشی که بتواند توضیح دهد، پیش‌بینی کند و پشتوانه مداخله عقلانی در جهان فراهم سازد. دکتر روشن پژوهش را نه صرفاً کشف واقعیت، بلکه «صورت‌بندی معنادار جهان» توصیف کرد.

معاون پژوهشی مؤسسه با اشاره به خاستگاه دانشگاه مدرن و الگوی هومبولتی افزود: از ابتدای شکل‌گیری دانشگاه پژوهش‌محور، پژوهش به‌عنوان هدف ذاتی دانشگاه مطرح بوده و دانشگاه بدون پژوهش، مانند موجودی نابینا است. وی بر نقش پژوهش در پیشبرد مرز‌های دانش، تصحیح خطا‌ها و گذار‌های پارادایمی تأکید کرد.

دکتر روشن پژوهش را زیرساخت تصمیم‌گیری عقلانی دانست و تصریح کرد: بدون پژوهش، سیاست‌گذاری به حدس فردی یا سازمانی تبدیل می‌شود. او همچنین به کارکرد‌های اقتصادی و اجتماعی پژوهش اشاره کرد و گفت: تقریباً همه فناوری‌های مدرن ریشه در پژوهش‌های بنیادی دارند و پژوهش، موتور نوآوری و رشد اقتصادی و ابزار حل مسائل پیچیده اجتماعی است.

وی با تأکید بر نقش پژوهش در حکمرانی مبتنی بر دانش، خاطرنشان کرد: هزینه یک پژوهش خوب، به‌مراتب کمتر از هزینه یک سیاست نادرست است. به گفته او، پژوهش علاوه بر آینده‌سازی، «حافظه بلندمدت جامعه» است و جوامعی که پژوهش ندارند، خطا‌های خود را تکرار می‌کنند.

دکتر روشن با اشاره به شرایط خاص ایران تصریح کرد: در جامعه‌ای با پیچیدگی بالا مانند ایران، تصمیم‌گیری بدون پشتوانه علمی می‌تواند فاجعه‌بار باشد. در جامعه‌ای، چون ایران، ضرورت حمایت از انوان تحقیقات و پژوهش‌ها، دوچندان است. برای ایران، پژوهش، تنها یک فعالیت علمی نیست، بلکه سیستم ایمنی فکری، اقتصادی و فرهنگی یک جامعه است. برای ایران، پژوهش انتخابی لوکس نیست، بلکه ضرورتی حیاتی برای بقا، توسعه و بازتعریف هویت در جهان پیچیده امروز است. در عین حال، وی بر ضرورت تولید «دانش حساس به زمینه» تأکید کرد و گفت: ایران نمی‌تواند صرفاً مصرف‌کننده دانش تولیدشده در دیگر کشور‌ها باشد.

او در جمع‌بندی سخنان خود پژوهش را فراتر از یک فعالیت اداری و سازمانی دانست و تأکید کرد: پژوهش هزینه نیست؛ شرط امکان عقلانیت جمعی است.» به گفته دکتر روشن، تضعیف پژوهش به معنای تضعیف توان اندیشیدن جامعه است و «جامعه‌ای که فکر نکند، آینده درخشانی نخواهد داشت.

چابک‌سازی فعالیت‌های پژوهشی؛ از تشخیص مسئله تا طراحی چارچوب تغییر

دکتر محمدجواد صالحی، مدیر امور پژوهشی و عضو هیئت علمی مؤسسه پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی و دبیر نشست، در سخنرانی خود با عنوان «چابک‌سازی فعالیت‌های مؤسسات پژوهشی» به دلایل کندی فرایند‌های پژوهشی و راهکار‌های عملی برای افزایش کارآمدی این فعالیت‌ها پرداخت.

وی با اشاره به ماهیت ذاتاً زمان‌بر پژوهش گفت: فعالیت پژوهشی با ویژگی‌هایی مانند وسواس علمی و آرمان‌گرایی همراه است، اما زمانی که این ویژگی‌ها با فرایند‌های ناکارآمد اداری و مدیریتی جمع می‌شود، کندی پژوهش تشدید می‌شود. به گفته او، عواملی مانند بروکراسی، فرایند‌های مالی و اداری پیچیده، شرایط بیرونی و بی‌توجهی به نتایج پژوهش در تصمیم‌سازی‌ها، از موانع مهم چابکی پژوهش به شمار می‌روند.

دکتر صالحی بازطراحی فرایند‌ها و ساختار‌ها را گام نخست چابک‌سازی دانست و افزود: کاهش بروکراسی، کوتاه‌سازی مسیر تصویب و ارزیابی پروژه‌ها و تسریع در تصمیم‌گیری، از الزامات بهبود عملکرد مؤسسات پژوهشی است. وی همچنین بر ایجاد تیم‌های کوچک و خودگردان، تقویت مهارت‌های نرم پژوهشگران و استفاده از ابزار‌های دیجیتال برای مدیریت پروژه و اسناد پژوهشی تأکید کرد.

او شبکه‌سازی علمی، برون‌سپاری هوشمند بخشی از فعالیت‌های جانبی و تنوع‌بخشی به شیوه‌های تأمین مالی پژوهش را از دیگر محور‌های چابک‌سازی برشمرد و تصریح کرد: تقویت فرهنگ نتیجه‌محوری، شفافیت و ارزیابی مستمر عملکرد، بستر اصلی موفقیت این رویکرد است.

بهب گزارش بازارکار ،به گفته دکتر صالحی، اجرای مرحله‌ای چابک‌سازی در قالب فاز‌های تشخیص، پیاده‌سازی و تثبیت، می‌تواند به افزایش سرعت پاسخ‌گویی، چابک سازی فرایند‌ها و ارتقای کیفیت خروجی‌های پژوهشی منجر شود.