چرا صنعت فرش ایران رنگ باخته است؟

به گزارش بازارکار از ایمنا، از صدای چرخ گاری‌هایی که روزگاری پشت سرهم در گوش بازار می‌پیچید و دستبافته‌های بزرگ و کوچک فرش را جابه‌جا می‌کردند خبری نیست، این روزها در سراها و بازارچه‌های تو در توی خیابان حکیم خالی از مشتری پر از صدای سکوتی است که کم‌کم چراغ حجره‌های بازار سنتی فرش اصفهان در همسایگی میدان نقش جهان را به خاموشی می‌کشاند.

فرش اصفهان یکی از هنرهای دستی است که در زمان صفویه به اوج خود رسید، این بافته‌ها در گذشته برای زینت بخشیدن به بناهایی مانند ایوان‌های کاخ عالی‌قاپو، کاخ هشت بهشت، کاخ چهل ستون و … استفاده می‌شدند. تا همین چند دهه قبل نیز بازار فرش نصف جهان رونقی داشت، فرش‌بافی اصفهان یکی از صنایع مهم و پر درآمد در این منطقه به شمار می‌آمد و بعضی از حجره‌های بازار قیصریه نیز به صنف فرش فروشان اختصاص داشت اما مشکلات تولید، افت محصولات و مشتریان، تعداد فروشگاه‌های فرش را به بازار حکیم محدود کرد و سرانجام بحران مشتری خودنمایی کرد که با کاهش ورود گردشگران به کشور از یک سو و موانع موجود در مسیر صادرات فرش دستباف بازار این تولیدات را گام به گام به تعطیلی نزدیک‌تر کرده است.

افت صادرات به یک هشتم

نگاهی به آمار صادرات فرش دستباف ایران نشان دهنده روند نزولی فروش این محصول در دهه گذشته است و بر اساس آمار گمرک ارزش صادرات فرش دستباف ایران از ۴۲۷.۳ میلیون دلار در سال ۱۳۹۱ به ۵۰.۷ میلیون دلار در سال ۱۴۰۱ رسیده است. متوسط رشد سالانه ارزش صادرات فرش دستباف ایران به نقاط مختلف جهان در سال‌های ۱۳۹۱ تا ۱۴۰۱ برابر با منفی ۱۹ درصد بوده است.

سهم صادرات فرش دستباف ایران از کل صادرات غیرنفتی، از ۱.۳ درصد در سال ۱۳۹۱ به ۰.۰۹ درصد در سال ۱۴۰۱ رسیده و در این بازه زمانی، کمترین رقم صادرات محصول مزبور مربوط به سال ۱۴۰۱ بوده و بیشترین رقم صادرات به سال ۱۳۹۶ اختصاص دارد. روند کاهش سهم جهانی فرش دستباف ایران با حل نشدن مشکلات چرخه تولید و عقب ماند از رقبای خارجی در سال‌های اخیر شتاب بیشتری به خود گرفته است تا جایی که به گفته منوچهر طلایی؛ دبیر اتحادیه صادرکنندگان فرش دستباف اصفهان، بیشتر صادرکنندگان این کالا کار خود را به دلیل مشکلات رها کردند.

وی با اشاره به فعالیت ۱۵۰ تاجر فرش در اصفهان در گذشته اظهار کرد: اکنون تنها ۱۵ تاجر در این زمینه فعالیت می‌کنند و بسیاری از تجار فرش دستباف اصفهان به دلایل مختلف به ویژه کاهش صادرات تغییر شغل دادند.

گره اصلی در مسیر بازگشت رونق به هنر-صنعت فرش دستباف بازاریابی است که با حمایت دولت برای صادرات محصولات باز می‌شود اما در سال‌های اخیر این گره محکم‌تر شده و روز به روز چراغ مغازه‌های بیشتری در بازار فرش اصفهان خاموش شده و تغییر کاربری داده است.

در کنار آن گرانی مواد اولیه تولیدی مانع جدی برای رقابت و رشد در بازار جهانی این محصول به شمار می‌آید که ورق در بازار فرش دستباف را به نفع کشورهایی مانند ترکیه، هند، چین، افغانستان و پاکستان برگردانده است.

تغییر کاربری در تار و پود بازار فرش

از سوی دیگر سعید عصاچی، رئیس انجمن تولیدکنندگان و صادرکنندگان فرش دستبافت استان اصفهان با اشاره به کاهش صادرات فرش کشور از دو میلیارد و ۱۰۰ میلیون دلار در سال ۷۲ به رقم ۴۰ میلیون دلاری کنونی اظهار کرد: مهم‌ترین عامل افت صادرات، تحریم‌هاست که باعث از دست رفتن بازار ۳۲ درصدی کشورهای اروپایی شد زیرا با وجود مشکل جابه‌جایی پول، صادرات به کندی صورت می‌گیرد.

به گفته وی، کاهش ۹۸ درصد صادرات فرش دستبافت در طول سال‌های پیاپی به باور متولیان حوزه فرش دستبافت نه تنها نتیجه تحریم‌ها بلکه بخشی نیز پیامد خود تحریمی و تصویب قوانینی همچون پیمان ارزی و تعهد ارزی است.

عصاچی با اشاره به فعالیت نزدیک به ۷۰۰ کارگاه تولیدی فرش دستبافت در اصفهان ادامه داد: این کارگاه‌ها در صادرات فعال بودند و ۱۰ درصد تولید کنندگان نیز فروش خارجی را به تاجران فرش سپرده بودند اما اکنون ۸۰ درصد صادرات فرش را از دست داده‌ایم و همین موضوع بازار فرش دستبافت اصفهان را به رکود برده است تا جایی که امکان تغییر کاربری آن وجود دارد و بسیاری از فروشندگان فرش دستبافت تاکنون تغییر شغل داده‌اند.

از گرانی تا کمبود مواد اولیه

وی عمده مشکل تولید کنندگان فرش را تأمین مواد اولیه معرفی کرد و توضیح داد: برای تولید فرش به ۷۰۰ تن ابریشم نیاز داریم که بین ۲۰۰ تا ۳۰۰ تن ابریشم در داخل تولید و بقیه از چین وارد می‌شود، برای این واردات مشکلی نداریم اما به دلیل تعرفه بالای ابریشم و عدم تخصص ارز نیمایی، محصول با مبلغ هشت تا ۹ میلیون تومان به دست تولید کننده می‌رسد.

رئیس انجمن تولید کنندگان و صادر کنندگان استان اصفهان حمایت نکردن از تولید کنندگان برای واردات مواد اولیه را موجب افزایش قاچاق مواد اولیه (ابریشم) دانست و گفت: با وجود مشتری در بازار داخلی، فرش یک کالای کاملاً صادراتی است آمار بافنده‌ها در کشور به هشت میلیون نفر می‌رسد که به دلیل نبود بازار صادراتی و فروش داخلی روز به روز تعداد بافنده‌ها کاهش می‌یابد همچنین سال‌هاست که گردشگران خارجی را از دست داده‌ایم که فرش ایرانی را به عنوان سوغات خریداری می‌کردند.

نقش فراموشی بر باغ نخی ایرانی

مهدی حقیقت‌نژاد؛ رئیس اتحادیه فروشندگان فرش دستباف اصفهان در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا اظهار کرد: دو سال پیش به مسئولان استانداری اعلام کردیم که با وجود تحریم‌های اقتصادی و مشکلات بازار داخلی، تاجران بازار فرش که با فروش حداقلی داخلی به کار خود ادامه می‌دادند در حال تعطیلی هستند و دیر یا زود بازاری به نام فرش‌فروشان اصفهان باقی نمی‌ماند، اکنون و پس از گذشت از دو سال، بیشتر واحدهای تجاری بازار در حال تغییر کاربری هستند تا با دریافت اجاره، ارزش افزوده‌ای از مغازه خود به دست آورند.

وی طلافروشان، رستوران‌ها و کفش‌فروشان را از جمله اصناف متقاضی فعالیت در بازار فرش اصفهان دانست و گفت: سرنوشت تاجرانی که مشتری ندارند این است که یا شغل خود را تغییر داده و از بازار بیرون بروند و یا مغازه را اجاره دهند تا درآمدی داشته باشند.

رئیس اتحادیه فروشندگان فرش دستباف اصفهان صادرات را پایه و اساس بازار فرش دستباف خواند و ادامه داد: فروش داخلی محصول به قالی‌های مصرفی اردکان و نائین محدود می‌شود در حالی که قالی‌های ابریشمی اصفهان که در تولیدات این منطقه حرف اول را می‌زند، از نظر گردش مالی رقمی را به همراه داشت که به فعالان بازارهای دیگر از جمله رفوگری، شست‌وشو و غیره نیز سود برساند.

مشتری داخلی قدرت خرید ندارد

وی با اشاره به محدودیت تدریجی صادرات در دهه اخیر یادآور شد: در میانه‌های دهه ۹۰ و با تشدید تحریم‌های اقتصادی بازار صادراتی فرش دستباف در قاره آمریکا و اروپا از دست رفت بعد کشورهای عربی و روسیه به دلیل جنگ اوکراین به این تحریم اضافه شدند و ایده ادامه حیات با فروش داخلی مطرح شد که تورم و کاهش قدرت خرید خانوار باعث شکست این ایده شد و در عمل میزان فروش به یک درصد سال‌های قبل رسیده است.

حقیقت‌نژاد درباره تلاش تاجران برای گسترش بازار داخلی اظهار کرد: برخی تاجران فرش به سراغ فروشگاه‌های بزرگ فرش و لوازم خانگی رفتند تا برای تأمین اجناس آنها قرارداد ببندند اما نیاز این فروشگاه‌ها نیز بیشتر فرش‌های خانگی نائین، اردکان و بختیاری است و کسی این روزها نمی‌تواند یک فرش شش متری اصفهان ابریشم به قیمت ۲۰۰ تا ۵۰۰ میلیون تومان برای خانه یا جهیزیه خریداری کند.

وی خاطرنشان کرد: سال‌های قبل امکان صادرات فرش دست دوم وجود داشت و انگیزه‌ای برای خریداران داخلی بود که بتوانند ارزش افزوده‌ای از سرمایه‌گذاری خود به دست بیاورند اما توقف صادرات این انگیزه را نیز از بین برده است.

قطع همکاری تاجران و سرمایه‌گذاران

رئیس اتحادیه فروشندگان فرش دستباف اصفهان با انتقاد از بی‌توجهی مسئولان به مشکلات فروش و بازاریابی صنعت فرش ادامه داد: در کنار حمایت از تولید باید سرمایه‌گذاران و تاجران مورد توجه قرار گیرند زیرا به جز تعداد محدودی از تولیدکنندگان بزرگ و قدیمی که سرمایه قابل قبولی در اختیار دارند، بیشتر تولیدکنندگان برای فروش محصولات خود نیازمند تجار و بازرگانانی هستند که فرش دستباف را به شکل مدت‌دار به طرف خارجی می‌فروختند و چند ماه بعد هزینه را دریافت می‌کردند.

وی با انتقاد از قطع حلقه سرمایه‌گذار در این زنجیره گفت: سود حاصل از سرمایه‌گذاری در تجارت فرش این روزها جوابگوی تورم و هزینه‌های زندگی نیست به همین دلیل افراد سرمایه خود را از بازار فرش بیرون برده‌اند و در بخش‌های دیگر تولید و صنعت به جریان انداختند.

حقیقت‌نژاد راهکارهایی مانند حضور بافندگان و ارائه محصولات در نمایشگاه‌های صنایع دستی تهران را راهگشای حل مشکلات این صنف ندانست و افزود: چرخ تولید و فروش صنعت فرش با عرضه سالی یک بار بافته‌ها در نمایشگاه تهران به گردش در نمی‌آید بلکه این فروش باید در طول سال جریان داشته باشد تا سرمایه اولیه همراه با سود آن به بازار تولید و عرضه بازگردد، یکی از خواسته‌های تاجران فرش پرداخت تسهیلات حمایتی به آخرین حلقه از زنجیره تولید و فروش فرش دستباف و یا ارائه وام خرید قسطی فرش دستباف به مشتریان داخلی بود اما هیچ‌گاه نتوانستیم مسئولان را به این امر راضی کنیم.

سرنخ صادرات

وی با اشاره به خروج بسیاری از سرمایه‌گذاران و تاجران از بازار فرش دستباف اظهار کرد: فروشندگان و بازاریانی که هنوز در این صنف مانده‌اند میانگین سنی بالایی دارند و این یعنی بازار کششی برای ورود سرمایه‌گذاران جدید را ندارد در این شرایط تنها راه نجات فرش دستباف راه‌اندازی دوباره صادرات و بهبود ارتباطات با کشورهای دیگر است.

رئیس اتحادیه فروشندگان فرش دستباف اصفهان تحریم فرش دستباف را ابزار مهم کشورهای دیگر برای فشار بر تولیدکنندگان و تاجران فرش داخلی معرفی کرد و گفت: در سال‌های گذشته کشورهایی مانند آمریکا و برخی همسایگان از تحریم فرش برای فشار بر قشر زحمت‌کش بافنده استفاده کرده‌اند در نتیجه اکنون میانگین سنی بافندگان به ۵۵ سال رسیده است که به زودی این قشر بازنشست خواهند شد.

وی بافندگی را شغل پر زحمت و غیرقابل رقابت با مشاغل دیگر توصیف کرد و افزود: سختی کار و مشکلات تولید فرش دستباف که در طول حدود دو سال بافت فرش‌ها ادامه دارد اتفاق تازه‌ای نیست اما دستاورد این رنج، زندگی تولیدکنندگان را تأمین نمی‌کند به همین دلیل آنها سرخورده می‌شوند و ریزش می‌کنند.

مشکلات فرش در ویترین

حقیقت‌نژاد تولید را باعث رکود بازار فروش مواد اولیه و مشاغلی مانند پرداخت کار، شست‌وشو و آماده‌سازی دانست و خاطرنشان کرد: مشاغل زیادی به فرش دستباف وابسته هستند که مشکلات تولید و فروش محصولات به آنها نیز سرایت کرده و حجم سفارش کاری آنها از هزار به ۳۰۰ متر رسیده است که جوابگوی تأمین هزینه‌های زندگی آنها نیست و به زودی این مشاغل نیز دچار تعطیلی یا فراموشی خواهند شد.

وی تعطیلی بازار فرش دستباف را ویترین مشکلات این بخش توصیف کرد و گفت: هنگامی که تاجران سرمایه‌دار در تهران و اصفهان و حتی کشورهای خارجی از بازار فرش خارج می‌شوند، یعنی مشکلات این بخش جدی است و تنها محدود به اصفهان نمی‌شود بلکه هر استان کشور به نسبت گردش مالی دچار ریزش و رکود در این صنعت شده است.

رئیس اتحادیه فروشندگان فرش دستباف اصفهان ادامه داد: شهرهایی مانند همدان که فرش‌های ارزان قیمتی تولید می‌کنند، با یک دسته مشکلات برای تأمین هزینه‌های زندگی خود دست و پنجه نرم می‌کنند و استان‌هایی از جمله اصفهان و قم که فرش آنها ابریشم با مواد اولیه وارداتی است دچار چالش تأمین نخ کیلویی ۲۰۰ تا ۳۰۰ هزار تومان، بالا رفتن هزینه‌های تولید و دستمزد پایین بافنده هستند که جوابگوی ادامه فعالیت آنها نخواهد بود.

وی درباره راه نجات فرش دستباف از کلاف مشکلات کنونی گفت: نمی‌گوییم دنیا به آخر رسیده ولی خیلی دیر به فکر حل مشکلات این صنف افتادیم حتی راهکارهایی که در گذشته پیشنهاد شد مانند ایجاد مرکز ملی برای حمایت و توجه به این صنعت جدی گرفته نشد زیرا سال گذشته این مرکز در صنایع ورزشی و اسباب بازی ادغام شد که این نام با فرش دستباف همخوانی ندارد و تاکنون نیز اتفاق مثبتی را رقم نزده است.

وی درباره نقش مردم و انجمن‌ها در حل مشکلات بازاریابی و فروش فرش دستباف ادامه داد: مشکلات کنونی این هنر صنعت ریشه‌ای و در سطح ملی است و نمی‌توان با راهکارهای منطقه‌ای و محلی با آنها رویارویی کرد بلکه مهم‌ترین گام برای فاصله گرفتن این بخش از وضع کنونی، توجه به صادرات و بازاریابی به شمار می‌آید.

حقیقت‌نژاد ارزآوری را راهکار اصلی رونق فرش معرفی کرد و گفت: فروش محدود فرش دستباف در بازار داخلی جوابگوی تأمین نیاز این بخش نیست اما رونق بازار گردشگری خارجی می‌تواند بخشی از نیاز بازار را تأمین کند. نزدیک به ۱۰ درصد تاجران فرش بازار در بخش فرش‌های توریستی و به مسافران خارجی فعالیت می‌کردند که این روزها به دلیل هزینه‌های سنگین و نداشتن مشتری به تعطیلی کشیده شده‌اند.

وی ارزش اقتصادی فرش دستباف را تا ۲۰ سال قبل، حدود دو میلیارد دلار برشمرد و یادآور شد: این رقم اکنون به ۴۰ میلیون دلار یعنی به نسبت یک پنجاهم قبل رسیده است در حالی که حدود دو میلیون نفر به طور مستقیم در این صنف فعالیت می‌کنند و نزدیک به ۳۸ شغل و صنف دیگر مانند تولیدکننده نخ، دستگاه بافت قالی، آهنگر، رنگرز پشم و نخ و ابریشم و ریسندگی ابریشم هم به فرش دستباف وابسته هستند که همگی دچار مشکل و رکود شدند.

فروش محدود فرش دستباف در بازار داخلی جوابگوی تأمین نیاز این بخش نیست اما رونق بازار گردشگری خارجی می‌تواند بخشی از نیاز بازار را تأمین کند.

به گزارش ایمنا، کارشناسان و پژوهشگران فرش دستباف بر این باورند که مواردی مانند شناسنامه دار کردن فرش، تبلیغات، شناسایی خواسته‌های مصرف کنندگان، آشنایی صادرکنندگان با تجارت الکترونیک و وجود یک برند ارتباط مثبتی با آینده بازار فرش دستباف دارد بنابراین پیشنهاد می‌دهند که در کنار شناخت درست از وضعیت جهانی فرش دستباف ایران و ارائه راه حل‌هایی برای رفع موانع بر فروش و صادرات فرش دستباف ایرانی، بازارهای هدف درستی با توجه به توانمندی‌ها و سلایق مصرف کنندگان فرش دستباف ایرانی پیدا شود زیرا امروزه فرش مانند دیگر دگرگونی‌های رخ داده در زندگی، از نظر طرح، رنگ، نحوه بافت و رنگرزی تغییراتی را پذیرفته و نه تنها نمی‌توان جلودار این تحولات بود بلکه پذیرفتن مسائل و تحولات جدید، باعث قبول ایده‌های جدید و بروز خلاقیت‌های نو شده و سرانجام به توسعه و گسترش صنعت فرش دستباف می‌انجامد.