نبود آسیابان، چرخ‌های بزرگترین آسبادهای جهان را از کار انداخت

بر اساس گفته رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری شهرستان خواف، آسبادها در شرق ایران و استان‌های خراسان رضوی، خراسان جنوبی و سیستان و بلوچستان و سمت هرات افغانستان و در تونل بادی قرار دارند.

محمود باعقیده، رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری شهرستان خواف، در گفت و گو با ایسنا افزود: گرچه هنوز در خصوص قدمت آسبادهای شهرستان خواف پژوهش‌های علمی نشده اما بر اساس مدارک معتبر از اوایل دوره تیموری به بعد آسبادها در این شهرستان بوده‌اند.

وی با اشاره به اینکه پیش‌بینی می‌شود بر اساس بناهای موجود قدمت این آسبادها حتی قدیمی‌تر باشد، خاطرنشان کرد: اگر پژوهشی صورت گیرد قطعاً قدمت آنها به اوایل اسلام هم خواهد رسید.

باعقیده، در خصوص ساختار آسبادهای شهرستان خواف گفت: فقط دو مدل آسباد داریم چرخ پره یک نوع عمودی و یک نوع دیگر که در اروپا به خصوص هلند هستند افقی‌اند که بسیاری معتقدند خاستگاه آسباد ایران بوده و پس از اینکه مراوداتی بین ایرانیان و اروپائیان بوده، آنها الگوبرداری کرده‌اند.

وی با بیان اینکه این نوع آسباد که چرخ پره آن عمودی باشد فقط در ایران و به خصوص شهرستان خواف داریم، تصریح کرد: بر اساس آنچه از سوی کارشناسان وزارت نیرو اعلام شده یکی از ۶ تونل بادی مطرح دنیا تونل بادی خواف است.

رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری شهرستان خواف، با اشاره به اینکه از ۱۲ ماه سال، ۹ ماه آن آسبادها مفیدند، گفت: با توجه به بادهایی که در منطقه از قدیم می‌وزیده و به خصوص بادهای ۱۲۰ روزه سیستان موجب شده آسبادها در این مسیر احداث شوند.

باعقیده، با اعلام اینکه فعالیت آسبادها از وقتی که محصول گندم و جو به دست می‌آید شروع و تا اواسط مهرماه که کار خرد و آرد کردن غلات انجام می‌شود ادامه دارد، اذعان کرد: ساختار آسباد از دو قسمت شامل یک ساختمان خشت و گلی تشکیل شده که در قسمت پایین آن سنگ رویین و زیرین و انبار ذخیره غلات وجود دارد و در قسمت فوقانی چرخ و پر آسباد با مصالح چوبی است که با وزش باد کار می‌کند.

وی با بیان اینکه این دو سنگ با اهرمی قابل تنظیم هستند، اظهار کرد: گندم آرد و یا بلغور می‌شود که بلغور برای پخت غذاهای محلی استفاده می‌شود و ماده اصلی سه غذای بسیار مهم مردم منطقه خواف است.

باعقیده اظهار کرد: آسبادها را در کنار هم می‌ساخته‌اند تا پشت بند هم باشند، زیرا این بناهای فناورانه باید در محلی قرار می‌گرفتند که مانعی در برابر آنان نباشد تا بتوانند بخوبی از انرژی باد استفاده کنند.

رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری شهرستان خواف، بیان کرد: گرچه در مناطق دیگر آسباد بیشتری دیده می‌شود اما آسبادهای متمرکز و تا حدودی بکر و سالم در خواف باقی مانده‌اند.

وی با بیان اینکه هرچند تعداد آسبادها در خراسان جنوبی بیشتر است، اما پراکنده هستند ولی در شهرستان خواف آسبادها به صورت مجموعه هستند، گفت: تاکنون ۲۰۸ آسباد در شهرستان شناسایی شده که ۳۴ آسباد در نشتیفان، ۳۰ مورد در خواف و ۲۸ مورد در برآباد وجود دارد و باقی در سطح شهرستان پراکنده هستند.

باعقیده اظهار کرد: چون آسبادهای شهرستان خواف به خصوص شهر نشتیفان در حاشیه شهر قرار دارند در معرض ساخت و سازهای بی‌رویه شهری نبوده‌اند. در حالی که بسیاری از آسبادهای دیگر نقاط چون در بافت شهری قرار گرفته‌اند به نوعی در معرض آسیب هستند.

رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری شهرستان خواف ادامه داد: در کنار آسبادها، تأسیسات وابسته به آنها را هم در منطقه داریم، به طوری که در نشتیفان مسجد، آب انبار، نجاری، آهنگری و هر چیز دیگری که مربوط به خود آسبادها بوده و سایر مشاغل سنتی در کنار آنها باقی مانده است.

وی افزود: البته طی سال‌های اخیر شاهد توسعه بوم گردی‌ها و کارگاه‌ها و فروشگاه‌های صنایع‌دستی در کنار آسبادها بوده‌ایم و خوشبختانه محیط زنده‌ای در نشتیفان داریم به طوری که وقتی فردی وارد این منطقه می‌شود، می‌تواند پوشش محلی، صنایع‌دستی، بوم گردی‌های سنتی و ... را هم ببیند.

باعقیده از نشتیفان به عنوان موزه زنده‌ای که مشاغل سنتی و آثار تاریخی را می‌توان در این شهر در کنار هم دید نام برد و گفت: از سال ۹۷ پس از تأسیس پایگاه پژوهشی آسبادها و قرار گرفتن این بناها به عنوان پایگاه میراث فرهنگی، مرمت این آثار در دستور کار قرار گرفته و هر ساله تعدادی از آنها مرمت می‌شوند.

وی اذعان کرد: گرچه وضعیت آسبادها نسبت به ۱۰ سال قبل بهتر شده اما هنوز جای کار بسیار دارد، در بیشتر شهرها و روستاهای پائین دست خواف آسباد داریم که همه ساله به صورت اصولی مرمت اضطراری می‌شوند.

رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری شهرستان خواف در خصوص کاربری آسبادها گفت: ۶ آسباد در شهر سنگان به مرحله تولید آرد رسیده‌اند، اما متأسفانه آسیابان نداریم، اکنون آسیابان دو آسباد فقط در قید حیات هستند و تولید آرد دارند و برای ۴ آسباد دیگر آسیابان نداریم.

وی در ادامه با اشاره به وضعیت تخصیص اعتبار برای مرمت این بناها افزود: از وقتی که برق به منطقه آمد و آسیاب‌ها برقی شدند، به مرور آسبادها متروکه و حتی برخی از آنها تخریب شدند.

باعقیده بیان کرد: هرچند اوایل بخش خصوصی تمایلی به مرمت آثار نداشت، اما به دلیل منحصر بودن این بناهای فاخر و ارزشمند، پس از ورود میراث فرهنگی، خود مردم منطقه نیز برای مرمت و حفظ آن‌ها همکاری و مشارکت کردند.

وی خاطرنشان کرد: همه ساله اعتباراتی برای مرمت به شهرستان تخصیص پیدا می‌کند، هرچند اعتباری که تخصیص پیدا می‌کند جوابگوی مرمت این تعداد آسباد نیست.

رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری شهرستان خواف در ادامه به آنچه آسبادها را تهدید می‌کند اشاره کرد و گفت: رشد شهرنشینی و قرار گرفتن بسیاری از این بناها در داخل شهرهای خواف، نشتیفان، سنگان و برآباد و ساخت و سازهای اطراف آنها و نگه داشتن حریم به یک دغدغه جدی تبدیل شده است.

وی همچنین افزود: با توجه به صنعتی بودن منطقه و نیروی کار بسیاری که وارد منطقه می‌شوند روستاها هم در حال رشد هستند و این به تهدید جدی برای آسبادها تبدیل شده است.

باعقیده در خصوص آخرین وضعیت ثبت آسبادها در سازمان یونسکو گفت: چند سال قبل ثبت موقت این آثار در سازمان یونسکو انجام، پرونده آنها ترجمه و به یونسکو ارسال شده است، اما برای ثبت دائم منتظر اعلام نظر یونسکو هستیم.

وی با اشاره به اینکه همه ساله بازدیدهای فراوانی از آسبادها توسط گردشگران و مسافران صورت می‌گیرد، اظهار کرد: پس از راه‌اندازی بوم گردی‌ها، شهرستان خواف در جذب و اقامت گردشگران خارجی پیشتاز شده است.

رئیس اداره میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری شهرستان خواف با اعلام اینکه از ابتدای امسال تاکنون ۲۵ گردشگر اقامتی، فقط اقامت در شب در شهرستان داشته‌اند، اذعان کرد: مسافران داخلی هم به صورت تور گردشگری به این منطقه می‌آیند.

وی با بیان اینکه اگر مشکل خاصی نداشته باشیم از ابتدای شهریورماه شاهد حضور موج جدید گردشگران در منطقه خواهیم بود، گفت: حضور گردشگران در شهرستان خواف رشد خوبی داشته است.

باعقیده ادامه داد: تلاش می‌شود برای جذب گردشگر بیشتر و معرفی بهتر آثار تاریخی از ابتدا مهرماه تا پایان سال چند جشنواره از جمله آرد و نان و موسیقی و ... را داشته باشیم.

وی با بیان اینکه در برگزاری جشنواره‌ها تعامل خوبی با فرمانداری و شهرداری‌ها داریم، گفت: امیدواریم بتوانیم گردشگر و توریست بیشتری به منطقه جذب کنیم.

 وجه تسمیه نشتیفان به علت شدت وزش بادهای موسمی در آنجاست و نزدیک به ۶ قرن است که به این نام خوانده می‌شود و چون این منطقه در معرض نیش طوفان‌های بسیار شدید بوده، آن را نشتیفان نامیدند.

یکی دیگر از علل این نام‌گذاری، وجود آسبادهای فراوانی است که در آن وجود دارد و با فرم و فن ویژه‌ای ساخته شده که از ابتکارات صنعتی مردم خواف بوده و از نظر معماری بسیار ارزشمند و دیدنی است.

قصه عامیانه در مورد ریشه نام این شهر این است که عبارت نشتیفان ترکیبی است از دو کلمه «نش» که محلی شده «نیش» کنایه از نیش کژدم (عقرب) که به وفور در این منطقه یافت می‌شود و «تیفان» که محلی شده «توفان» و وزش شدید بادهای موسمی است که این منطقه را از دیگر مناطق ممتاز کرده است.

ساکنین این منطقه از روزگاران گذشته با تأسیس آسیاب‌های بادی از این جریانات هوایی بهره‌برداری کرده‌اند و نشتیفان شهری است قدیمی که دست کم در ۶ سده گذشته با همین نام خوانده می‌شده است.