استاد صنایع دستی: طراحان حوزه صنایع دستی اهداف کسب و کار را محقق کنند

صنایع دستی «هنر صنعتی» است که زنان همواره در روند طراحی و تولید آن نقش بسزایی داشته و بخش قابل توجهی از فعالان این عرصه را تشکیل می‌دهند. اگر باز دید جنسیتی نیز بخواهیم به این موضوع نگاه کنیم، صنایع دستی از جمله صنایعی است که میزان مشارکت زنان در آن بیش از متوسط سایر صنایع است. توجه به توسعه اقتصادی همواره از دغدغه‌های اصلی حوزه علم و سیاست بوده است و خالقیت مهم‌ترین و بنیادی‌ترین عامل رشد و توسعه اقتصادی است و در صنایع دستی همواره می‌توان بازتاب سلیقه و ظرافت روحی و خالقیت زنان ایرانی را به عنوان طراحان و تولیدکنندگان محصوالت متنوع مشاهده کرد. حضور اجتماعی زنان یکی از نشانه‌های توسعه است و بخش اعظم تولیدکنندگان صنایع دستی در بخش مشاغل خانگی روستایی و کسب و کارهای بسیار کوچک فعالیت می‌کنند؛ با این وجود می‌بایست بر اهمیت کیفیت حضور آنان نسبت به کمیت آن در جهت توسعه تأکید کرد. توسعه و بهبود کسب و کارهای خانگی زنان یکی از مهم‌ترین و مؤثر ترین راهکارهای بهبود وضعیت اقتصادی، اجتماعی و معیشتی آنان است، افزایش جمعیت و گسترش شهرنشینی از یک سو و ظهور ابزارهای ارتباطی مجازی از سوی دیگر بازارهای تولید و عرضه صنایع دستی را دچار دگرگونی ساخته است. این تغییر و تحوالت سبب شده هنرمند ـ صنعتگر این فرصت را کسب کند که گستره فعالیت و ارتباط خود را از محدوده‌های بومی به بازارهای جهانی گسترش دهد، اما سوال این است که به راستی چه تفاوت‌های بصری و تکنیکی، آشکاری میان تولیدات صنایع دستی استاد کاران زن و استاد کاران مرد وجود دارد؟ با توجه به آمار موجود از حضور فعال بانوان در کارگاه‌های کوچک و تولیدات خانگی، هنرهای کاربردی و سنتی، ترویج و ارتقاء جایگاه زنان در صنایع دستی می‌تواند عاملی برای توسعه پایدار در دوران معاصر محسوب گردد. بدون شک برای حرکت روبه جلو در مسیر توسعه بایستی با ایجاد بسترهای الزم برای مشارکت زنان، آنان را به دانش و مهارت مولد تجهیز کرد وبا استفاده از توانمندی و خالقیت آنان منابع جامعه را به سوی ایجاد ارزش افزوده و رشد کیفی تولیدات صنایع دستی مدیریت و هدایت کرد.   کسب دانش و مهارت های نوین مدیریتی و کسب و کار در کنار آموزش‌های تخصصی هنری تاثیر معناداری بر افزایش توانایی شاغلین فعال در حوزه کسب و کارهای خانگی صنایع دستی و حضور موفق در حوزه‌های طراحی، تولید و عرضه آثار و محصولات صنایع دستی دارد. معصومه سادات واحدی استاد هنر صنایع دستی استان مرکزی است که به همراه همسر خود دو زوج هنری را تشکیل داده و در قالب شرکتی دانش بنیان در حوزه  صنایع دستی مشغول فعالیت هستند، خبرنگار فارس گفت‌وگویی را با وی انجام داده که در ادامه می‌خوانید. فارس: وضعیت صنایع دستی ایران در مقایسه با سایر کشورها چگونه است؟ واحدی: صنایع دستی کشور ایران که با پیشینه چندین هزار ساله خود یکی از مهم‌ترین خاستگاه‌های تمدن بشری را شکل می‌دهد، از سال ۱۳۴۷ شمسی به عنوان یکی از قطب‌های صنایع دستی جهان و بزرگترین تمدن خاورمیانه از نظر فرهنگی و هنرهای سنتی به عضویت شورای جهانی صنایع دستی در آمده است. از سوی دیگر شناسایی حدود ۱۶ رشته اصلی در زمینه هنرهای صناعی در ایران و بیش از ۲۸۵ نوع از محصولات تولیدی نشان می‌دهد بالغ بر ۲ میلیون هنرمند و صنعتگر به صورت مستقیم مشغول به فعالیت در این عرصه هستند. ایران در میان کشورهای مطرح دنیا همچون چین و هند به لحاظ گستردگی زیر مجموعه و تنوع صنایع دستی رتبه اول را دارد و این نکته به تنهایی بیانگر گستردگی و ریشه دار بودن آن و در نتیجه، ضرورت پرداختن به پژوهش‌های علمی و هدفمند در جهت معرفی و ساماندهی این هنر ـ صنعت در ایران خواهد بود. فارس: مشارکت زنان در تولید صنایع دستی و کارآفرینی هنر چه تاثیری در اقتصاد دارد؟ صنایع دستی بخشی از هنر و صنعت ملت‌هاست که به علت برخورداری از ارزش‌های فرهنگی و هنری و ذوق و اندیشه در تولید، علاوه بر جنبه‌های مصرفی، دارای ارزش‌های هنری و ظرفیت‌های ویژه صادراتی است. ایران یکی از کشورهای اصلی تولید کننده محصولات صنایع دستی در جهان محسوب می‌شود و از نظر تنوع محصولات، رتبه اول جهان را داراست، در این میان نقش زنان در ماندگاری، توسعه و رونق رشته‌های صنایع دستی قابل توجه و ستودنی است. می‌توان همواره بازتاب سلیقه و ظرافت روحی زنان ایرانی را به عنوان طراحان و تولید کنندگان محصولات متنوع صنایع دستی مشاهده کرد، اگر با دید جنسیتی نیز بخواهیم به این موضوع نگاه کنیم،صنایع دستی از جمله صنایعی است که میزان مشارکت زنان در آن بیش از متوسط سایر صنایع است و بیشتر آنها را زنان روستایی و عشایر و خارج از بافت‌های شهری تشکیل می‌دهند، به همین دلیل سهم قابل توجهی از این، فرصت شغلی در اختیار زنان قرار دارد و همین امر به اهمیت این صنایع می‌افزاید.   تاثیر مشارکت زنان در تولید صنایع دستی و کارآفرینی هنر، ضرورت همیشگی برای اقتصاد است  زنان شاغل در صنایع دستی نسبت به زنان غیر شاغل از درآمد ماهیانه بیشتری برخوردارند و بیشتر در امر خانواده و روستای خود مشارکت و همکاری دارند و از مشارکت و همبستگی اجتماعی برخوردارند و میزان رضایت از زندگی در زنان شاغل در صنایع دستی نسبت به زنان غیر شاغل بیشتر است و آنها از کیفیت محیطی زندگی بهتر و مناسب تری برخوردارند. حوزه‌های گوناگون صنایع دستی از دیر باز شاهد حضور پررنگ زنان بوده است به گونه‌ای که می توان گردانندگان اصلی این هنر ـ صنعت را زنان برشمرد. صنایع دستی به عنوان هنر ـ صنعتی با وابستگی اندک به منابع خارجی و ارزش افزوده بالا و قدرت اشتغالزایی در بسیاری از جوامع نقش مهمی در توسعه اقتصادی ایفا می‌کند. فارس: مرز بین محصول صنعتی با صنایع دستی چیست؟ واحدی: در طراحی محصولات صنایع دستی، محصول نهایی می‌بایست دارای هویت بوده و معرف فرهنگ منطقه‌ای خود باشد، مرز بین محصول صنعتی با صنایع دستی تنها در شیوه تولید خالصه نمی‌شود بلکه آنچه اهمیت ویژه‌ای دارد تجلی ریشه‌های فرهنگی و هنری در یک محصول صنایع دستی است. کارکردهای اصلی یک محصول صنایع دستی را می‌توان به چهار دسته کارکردهای زیبایی شناسانه و نشانه شناسانه،کارکردهای شکل‌گرایی و کارکردگرایی، کارکردهای ارگونومیکی و کارکردهای نوآورانه دسته بندی کرد که هریک جوابگوی بخشی از ویژگی‌های موردنیاز محصول صنایع دستی است. در مدیریت طراحی صنایع دستی می‌بایست به بخش تجاری در روند طراحی و تولید توجه شود و مدیر طراحی باید بر ساز و کار های حاکم بر طراحی تسلط داشته باشد واز سوی دیگر زبان ویژه کسب و کار را بداند. طراحان حوزه صنایع دستی در فرایند مدیریت طراحی می‌بایست به این نکته توجه کنند که تنها کافی نیست که کار طراحی‌شان عالی باشد و فقط به جنبه‌های زیبایی شناسی توجه کنند، بلکه باید بتوانند مشکلات تجاری را برطرف کرده و اهداف کسب و کار را محقق سازند. طراحی و تولید محصول در هر حوزه‌ای چه ماشینی و چه دستی برای حضور موفق، رقابت با رقبا و تأمین نیاز کاربران را بایستی در نظر گیرد. دانش آموخته دانشگاهی صنایع دستی باید قادر به ارتباط برقرار کردن بین پژوهش، طراحی و تولید باشد و همچنین با شناخت کاربران و نیازهای آنان و ارزیابی دقیق بازارهای هدف و رقبا و با تکیه بر گنجینه عظیم فرهنگ بومی محصولاتی با هویت،کارآمد، باکیفیت و نوآورانه ارائه دهد. فارس: صنایع دستی چگونه می‌تواند اقتصاد را پایدار کند؟ واحدی: بازار صنایع دستی به شرط نوآوری این پتانسیل را دارد که اقتصاد پایدار را ایجاد کند واین نوآوری مبتنی بر نیاز بازار، استاندارد سازی،کاربرد و برندی است که به دست می‌آورد. هرجا که صنایع دستی حرکتی رو به جلو داشته و خریدار داشته، نوآوری در آن دخیل بوده و در حوزه صنایع دستی بعضی هنرمندان یک تعصب خاصی دارند که به روش آبا و اجدادی تولید کنند و نوآوری به این معنا نیست که از اصالت محصول بکاهد بلکه به این معناست که با حفظ اصالت چگونه محصول را تولید کند که مخاطبین برای به دست آوردن محصول پول بدهند و ارزش افزوده داشته باشد. فارس: راز ورود صنایع دستی به بازارهای فرا ملی چیست؟ واحدی: جامعه ما به صنایع دستی به شکل ساده نگاه می‌کند و چون ما تاریخچه صنایع دستی و چگونگی ساخت، مواد سازنده، تولید کننده محصول را نمی‌شناسیم، شناسنامه دار کردن می‌تواند ارزش گذاری کند و یکی از کارهای نوآورانه‌ای که صاحبان هنر و صنایع دستی باید انجام دهند این است که ارزش محصولات تولیدی را به جامعه انتقال دهند. تولید عمده محصولات صنایع دستی به صورت فردی امکان پذیر نیست؛چون تولید صنایع دستی با کیفیت کار جمعی می‌طلبد که یا به صورت تیم‌های هنری محلی که با همدیگر در یک حوزه و رشته مشترک، به صورت گروه‌های هم یار و خود یار شکل می‌گیرند و یا تعاونی‌هایی که به این منظور تشکیل می‌شوند.   درحال حاضر گروه‌هایی در حوزه سوزن دوزی،پته دوزی و قالیبافی به صورت جمعی کار می‌کنند و تولیدات کسب و کارشان به بازارهای فرا محلی دسترسی پیدا کرده است، ولی محدود هستند و خیلی در رابطه با صنایع دستی فراگیر نشده است. نکته دیگری که برای ورود به بازارهای فرا ملی وجود دارد بحث قیمت گذاری و استاندارد سازی است که بایستی شرایط رقابتی ایجاد شود و کیفیت و قیمت و قابلیت دسترسی به محصولات تولیدی انبوه هم لحاظ شود. البته استاندارد سازی برای محصولات متفاوت است؛ یک زمان محصولی با کاربری عمومی است و تعدادش بیشتر است در نتیجه قیمت هم مناسب تر است ویک زمانی هم صنایع دستی نفیس است که تعدادش کمتر است منتهی برای بازار مرغوبتر واین بستگی به جنس محصول دارد. صنایع دستی تولیدی هنرمندان در زمینه‌های کاربردی و دکوراتیو برای عموم مردم ویا مخاطبین خاص عرضه می‌شود. افراد، بسیاری از محصولات را برای احساسات و تصویر ذهنی که محصول ممکن است داشته باشد ،مصرف می‌کنند، این اصل از یک باور نشأت می‌گیرد که افراد بسیاری انواع محصول را تنها برای این که آنها می توانند کاری را انجام دهند،خریداری نمی‌کنند، بلکه برای آنها مفهوم خاصی دارد و محصولات لذت باور به طور کلی بر حسب احتمالات برای خود افزایی و مفاهیم ذهنی از ویژگیهای غیر محسوس محصول در نظر گرفته می‌شوند. فارس:  بزرگترین مشکل صنایع دستی در حال حاضر چیست؟ واحدی: نیروی فکری و کاری جدیدی که وارد جامعه می‌شود تجارب آراء و عقیده و اظهار نظر آنان باعث موفقیت و پیشرفت بیشتر می‌شود، بزرگترین مشکل صنایع دستی در حال حاضر، بحران اقتصادی خریدار است. نوآوری به پایداری از این جهت کمک می‌کند که خودش را از پوسته زیست و محدوده خانواده خارج کند و به فراتر از خود و محله عرضه کند و بعد این عرضه در یک فرآیند رقابتی چند وجهی وارد می شود که اگر بخواهد محصول را عرضه کند به نوآوری نیاز دارد و نوآوری یک فرآیند است ویک فکر نیست و نیاز دارد به شناخت جامعه مخاطب، طرح و کاربرد محصول در جامعه ای که می‌خواهد عرضه شود. نکته دیگر در مورد صنایع دستی،از این جهت که در بازارهای ملی حضور مؤثر و پایدار داشته باشد این است که محصول هم کیفی باشد و هم انبوه باشد ضمن اینکه هنرمندان صنایع دستی معتقدند که دو محصول نمی‌تواند شبیه هم باشند ولی اگر استانداردها و شاخص‌هایی تعیین شود وبر اساس آن شاخص‌ها،تولید انبوه صورت بگیرد در این صورت می‌تواند پایداری خودش را تضمین کند و زمانی که به درآمدزایی برسد نهاد کسب و کار هم پایدار می‌شود.   باید آموزش‌های زنان در حوزه فنی صنایع دستی، طراحی محصول و کسب و کار صنایع دستی بازاریابی و فروش و توانمندی در مهارت‌های اجتماعی مستمر باشد. در حال حاضر با اینکه وجه کاربرد صنایع دستی کمرنگ شده و کاربردی بودنش را صنعت تآمین می کند ولی به دلیل چند وجهی بودن صنایع دستی وچون بخشی از میراث فرهنگی است، مخاطبینی دارد که بایستی به آنها توجه شود، کسانی که می‌خواهند اشیا متفاوتی داشته باشند و می‌خواهند این تشخص وویژگی را برای خودشان حفظ کنند و خودشان را از گروه‌ها وطبقات دیگر متمایز نشان دهند و این افراد مخاطبان خاص هستند که تولیدکنندگان صنایع دستی بایستی به آنها ومخاطبین عام توجه کنند. فارس: راهکار افزایش فروش محصولات از نظر شما چیست؟ واحدی: خالقیت زنان در بازارشناسی، مخاطب شناسی وکاربرد مواد وایده های نو می‌تواند به شناسایی تولیدات،گسترش فروش وتوسعه محصول کمک کند. خانم‌ها وقت بیشتری را در اینستاگرام وشبکه‌های مجازی و اجتماعی می‌گذرانند وبرای معرفی محصولشان خالق‌تر هستند ولی اگر خانم‌ها در تغییر کاربری و باز طراحی و‌ از نظر فرم ونقش خالق باشند ولی نتوانند در بحث فروش وبازاریابی ومعرفی کار خالق باشند بعد از مدتی به بوته فراموشی سپرده می شوند. فارس: راه تبلیغ صنایع دستی از نظر شما چیست؟ واحدی: یک راه تبلیغ و ترویج صنایع دستی را می‌توان از طریق سوق دادن به صنایع دستی از طریق رسانه‌ها و سریال‌های تلویزیونی به شمار آورد. زنان خالق برند، از کارهای روتین، یکنواخت و فاقد خالقیت بیزارند، زنان در روایت خود بر تمایل به خالقیت و اکتشاف تأکید دارند و اظهار می‌کنند که کارهای یکنواخت برای آنها رضایت بخش نیست. نقش بازاریابی در موفقیت و ادامه حیات کسب و کارهای کوچک تحت تأثیر دو عامل تمایز از رقبا با استفاده از نوآوری بازاریابی و داشتن اطلاعات دقیق از نیازهای بازار هدف، مهمترین عامل حفظ بقای کسب و کارهای بسیار کوچک است. خالقیت طرح و رنگ و افزایش مهارت، از بهترین عوامل کیفی و ایجاد درآمد و ارزش افزوده و از مهمترین عوامل کمی در تولید صنایع دستی می‌باشند و تبلیغات و سفارش پذیری، توجه به نیاز بازار و مدیریت هزینه توسط تولیدکنندگان در افزایش صادرات صنایع دستی موثرند و همچنین افزایش سرمایه گذاری،گسترش آموزش‌های هدفمند و استفاده اصولی از عوامل بازاریابی و کاربردی کردن وسایل دست ساز از جمله راهکارهای بهبود وضعیت راهبردی صنایع دستی می‌باشد. جهانی سازی باعث ایجاد بازارهای جدید و تنوع محصولات صنایع دستی کشورهای دیگر شده است و برای بهره گیری از فرآیند جهانی سازی، باید توان رقابتی و سفارش پذیری صنایع دستی افزایش یابد. خلاقیت در طراحی و ایده‌های نو، خلاقیت در مخاطب شناسی و بازار شناسی، خلاقیت در بازاریابی  و در کاربرد مواد، خلاقیت در نحوه اجرا می‌تواند در این زمینه موثر واقع شود. فارس: اهمیت پرداختن زنان به صنایع دستی در چیست؟ واحدی: حضور زنان در صنایع دستی، هم پاسخی به محدودیت‌های بازار کار رسمی و یا خروج از انزوای حوزه خصوصی تلقی می‌شود و هم بهترین انتخاب برای ایجاد توازن بین نقش‌های سنتی و نقش‌های مدرن تلقی. با توجه به ترکیب پیچیده انتطارات اجتماعی و اقتصادی که از زنان معاصر می‌رود، جای تعجب نیست که آنهایی که توانایی کار در خانه را دارند، آن را راه حل جادویی می‌دانند که آنها را قادر به حفظ بقا و مواجهه با شرایط خود کند. زنان به این دلیل که نتوانسته‌اند در بازارهای رسمی و بخش اشتغال رسمی ورود پیدا کنند به بخش های غیررسمی و بازارهای اشتغال خانگی روی آورده‌اند و از سوی دیگر بر اساس ناظم سنتی معیشت یا همان دوگانه مرد نان آور ـ زن خانه‌دار، مردان تآمین کننده اصلی و غالبآ منحصر به فرد معیشت اقتصادی خانواده شناخته می‌شوند، بنابراین زنان به عنوان افرادی در نظر گرفته می‌شوند که از حیث اقتصادی وابسته‌اند و برای مراقبت از خانواده و کودکان در خانه می‌مانند یا برای تآمین مخارج زندگی وکسب درآمد بیشتر به کار می‌پردازند. توانمند سازی زنان از طریق آموزش‌های پایه‌ای مفهوم خود اشتغالی و یا حتی برند سازی می‌تواند به گسترش حوزه نفوذ زنان در جامعه کمک کند، تقویت انجمن‌های مردم نهاد و تعاونی های پویا در این زمینه می‌تواند شکل کارآفرینی‌های خرد و کوچک را به بنگاه‌های متوسط و بزرگ مقیاس تبدیل کند. فارس: به نظر شما موانع مهم کسب و کارهای کوچک خانگی چیست؟ واحدی: ضعف حمایت‌های دولتی، دسترسی نداشتن به بازار، تجهیزات و فناوری‌های قدیمی، زیر ساخت‌های ضعیف و نبود آموزش، مشکلات و چالش‌های مدیریتی، ضعف برنامه ریزی، مشکلات اقتصادی و تولیدی، ضعف خلاقیت و کارآفرینی، نداشتن تخصص، عدم تأمین مالی، موانع قانونی، نبود طرح کسب و کار از موانع مهم کسب و کارهای کوچک خانگی است.