لزوم نگاه نو به پارک های علم و فناورپارک‌های علم و فناوری کشور به سمت تخصصی شدن حرکت کنند

با توجه به نبود استاندارد مشخصی برای ارائه آمار توسط پارک های علم و فناوری، لزوم تدوین استانداردها و دستورالعمل های مشخص برای اندازه گیری شاخص های ارزیابی احساس می شود و ضروری است پارک های علم و فناوری نسبت به جمع آوری داده ها با جزییات بیشتر و ارائه آن به نهادهای ارزیاب اهتمام بیشتری داشته باشند.

گزارش های وزارت علوم تحقیقات و فناوری نشان می دهد تعداد شاغلین مستقر در کلیه پارک های علم و فناوری بیش از ۷۳ هزار نفر و مجموع درآمد کل پارک ها در سال ۱۴۰۰ حدود ۲۳ همت بوده است.

بیشترین درآمد کل را پارک فناوری پردیس (حدود ۲۰ همت) اعلام کرده (البته این عدد با مقدار ۴۲۷ میلیارد تومان گزارش شده به وزارت علوم متفاوت است) و بعد از آن شهرک علمی تحقیقاتی اصفهان با حدود ۵/۵ همت قرار دارد. در ادامه، به ترتیب پارک های استان های سمنان، البرز، آذربایجان شرقی، دانشگاه تهران و فارس با پایه درآمد حداقل یک همت به بالا قرار دارند.

مجموع درآمد حاصل از صادرات پارک های علم و فناوری در سال ۱۴۰۰ نیز ۱۲۳ میلیون دلار است که حدود ۹۰ درصد آن متعلق به پارک های علم و فناوری با درآمد بیش از یک همت است.

عملکرد پارک های علم و فناوری منتخب وفق شاخص های ارزیابی

- تعداد شرکتها و واحدهای مستقر در شهرک علمی تحقیقاتی اصفهان با ۶۴۱ واحد بیشترین مقدار را نسبت به سایرین دارد و بعد از آن پارک آذربایجان شرقی و پردیس به ترتیب با ۴۴۱ و ۳۱۷ واحد در رتبه های بعدی قرار دارند.

- بیشترین تعداد شاغلین را پارک پردیس و شهرک علمی تحقیقاتی اصفهان و در حدود ۸۵۰۰ نفر گزارش کرده اند. آمار اشتغال به صورت کلی است و تفکیکی از میزان اشتغال به ازای شرکت های دانش بنیان، واحدهای فناور، استارت‌آپ ها، شتاب‌دهنده ها و امثال این ارائه نشده است.

- به طور متوسط ۳۰ درصد شرکت های مستقر در پارک های منتخب از نوع دانش بنیان هستند. در پارک دانشگاه تهران بیش از ۵۰ درصد شرکت ها از نوع دانش بنیان بوده و پارک های سمنان و آذربایجان شرقی نیز با ۱۱ و ۱۴ درصد کمترین شرکت های دانش بنیان را دارا هستند.

- به طور متوسط حدود ۲۵ درصد از شاغلین پارک های منتخب (با پایه درآمد حداقل یک همت به بالا)، شاغلین تحقیق و توسعه (دارای مدرک تحصیلات تکمیلی) محسوب می شوند.

- متوسط اشتغالزایی در پارک پردیس، سمنان، البرز و دانشگاه تهران نسبت به سایر پارک های منتخب بالاتر است، اما با قطعیت نمی توان گفت این اشتغالزایی و روند افزایش سالیانه آن ناشی از رشد و بلوغ شرکت نوپا و تبدیل آن به شرکت بزرگتر است یا به علت افزایش استقرار کسب‌وکارهای استارت‌آپی و شتاب‌دهنده‌ها.

- شهرک علمی تحقیقاتی اصفهان بیشترین درآمد صادراتی را با مبلغ ۵۳.۵ میلیون دلار نسبت به سایر پارک های منتخب در سال ۱۴۰۰ داشته است و بعد از آن پارک فناوری پردیس با ۱۶.۵ میلیون دلار قرار دارد.

- پارک فناوری پردیس به دلیل درآمد بالا، بیشترین بهره وری نیروی کار را داشته است (نزدیک به ۲.۴ میلیارد تومان/ نفر در سال). بااین حال، بهره وری صادراتی شهرک علمی تحقیقاتی اصفهان با فاصله از دیگر پارک ها (نزدیک به ۶۴۰۰ دلار/ نفر در سال)، در رتبه اول قرار دارد.

- متوسط دانش فنی توسعه یافته در پارک فارس حدود ۱.۴ است. یعنی به ازای هر شرکت مستقر در پارک ۱.۴ عدد دانش فنی تجاری شده وجود دارد. این نسبت در پارک علم و فناوری البرز و شهرک تحقیقاتی اصفهان برابر با ۰.۵ است و نشان می دهد معادل با ۵۰ درصد شرکت های مستقر در آنها قادر بوده اند یک دانش فنی را توسعه داده و تجاری کنند. به همین ترتیب در پارک هایی همچون دانشگاه تهران، آذربایجان شرقی و سمنان نیز مقدار شاخص ۰.۳ است. این نسبت در پارک فناوری پردیس ۰.۱ است.

ارائه مدل دسته بندی پارک های علم و فناوری براساس شاخص های بهره وری درآمد کل و صادرات و متوسط دانش فنی تجاری شده

* پارک های تحقیقاتی: این پارک ها با وجودی که به لحاظ دانش فنی توسعه یافته در وضعیت نسبتاً قابل قبولی هستند، اما بهره وری ریالی و دلاری پایینی دارند. ماهیت تحقیق و توسعه ای بودن شرکت های مستقر، طولانی بودن روند توسعه دانش فنی و ضعف در انتقال فناوری، از دلایل پایین بودن درآمد و بهره وری آنها به ازای افراد شاغل است.

لزوم جذب سرمایه، اولویت دولت به حمایت از تأمین مالی این نوع پارک ها طی یک بازه زمانی مشخص و محدود، تقویت استقرار شتاب‌دهنده‌ها، کارگزاران و صندوق های پژوهش و فناوری به منظور کمک به انتقال و تجاری سازی فناوری در آنها احساس می شود. نمونه های منتخب: پارک دانشگاه تهران، پارک آذربایجان شرقی.

* پارک های فناوری: ویژگی اصلی این پارک ها بهره وری صادراتی و متوسط دانش فنی تجاری شده بالاست. درآمد صادراتی به عنوان بخش قابل توجهی از درآمد کل پارک محسوب می شود. بااین حال بسته به اندازه پارک و اشتغال در آن و یا سطح فناوری های توسعه یافته (متوسط یا برتر) بهره وری درآمد کل می تواند متغیر باشد.

لزوم تمرکز بر تجاری سازی فناوری های برتر، افزایش سهم مشارکت شرکت های دانش بنیان کوچک و متوسط در زنجیره ارزش، ایجاد زیرساخت های مربوط به پایلوت های فناوری و کارگاه های نیمه صنعتی جهت توسعه کسب‌وکارهای نوپا، توجه به مالکیت فکری، ثبت اختراعات و برند و تلاش برای استقرار کارگزاران و جذب سرمایه بخش خصوصی در این پارک ها احساس می شود. نمونه های منتخب: شهرک علمی تحقیقاتی اصفهان، پارک البرز، سمنان و فارس.

* پارک های صنعتی (کسب‌وکاری): تمرکز اصلی این پارک ها بر اشتغالزایی، تولید و درآمدزایی با تکیه عمده بر بازارهای داخلی است. ازاین رو بهره وری صادراتی و متوسط دانش فنی تجاری شده آنها کم است.

این پارک ها به دلیل بزرگ بودن، معتبر بودن و داشتن فرصت های جذب سرمایه شرکت های بزرگ و بالغ قابلیت شبکه سازی مؤثر بین ذینفعان اعم از صنعت، شرکت های دانش بنیان و دانشگاه، شبکه سازی پارک های علم و فناوری با کارکردهای مختلف، ایجاد بستر های تولید پایلوت و نیمه صنعتی، راه اندازی واحدهای تحقیق و توسعه صنایع بزرگ و تقویت ظرفیت های صادراتی را دارند. نمونه منتخب: پارک فناوری پردیس.

مهمترین شاخص های مورد ارزیابی در این گزارش عبارتند از: تعداد شرکت های دانش بنیان و واحدهای فناور مستقر در پارک، میزان اشتغال، درآمد کل و صادرات.

پارک های مورد مطالعه که درآمد بالای ده هزار میلیارد ریال (یک همت) عبارتند از: شهرک علمی و تحقیقاتی اصفهان. پارک فناوری پردیس. پارک علم و فناوری سمنان. پارک علم و فناوری آذربایجان شرقی. پارک علم و فناوری البرز. پارک علم و فناوری دانشگاه تهران. پارک علم و فناوری فارس

بررسی تجمیعی شاخص های ارزیابی پارک های علم و فناوری منتخب

به منظور درک بهتر از وضعیت هر پارک در شاخص های مورد نظر، ارزیابی شاخص های نسبی و بهره وری هرکدام در کنار درآمد و اشتغال کل آنها در نمودار ۱۲ آمده و سپس به کمک نمودار نمودار ۱۳ تلاش شده است دسته بندی از پارک ها برحسب مدل و کارکرد آنها ارائه شود.

هدف از ترسیم این نمودارها ارزیابی میزان کارایی و خروجی های پارک های علم و فناوری براساس داده های موجود است.

بررسی دو نمودار ۱۲و ۱۳حاکی از آن است که پارک هایی با بهره وری صادراتی بالاتر از ۲۵۰۰ دلار/ نفر (معادل ۱۰۰ میلیون تومان) همگی در شاخص متوسط دانش فنی و فناوری تجاری شده نسبتاً موفق عمل کرده اند، اما در مسیر مقابل، توسعه دانش فنی و تجاریسازی لزوماً موجب افزایش بهره وری صادراتی نمی شود.

برای مثال در پارک های علم و فناوری دانشگاه تهران و آذربایجان شرقی با وجودی که حداقل ۳۰ درصد شرکت های مستقر دارای یک دانش فنی توسعه یافته هستند، اما بهره وری صادراتی ندارند ضمن اینکه درآمد کل آنها هم زیاد نیست و به نظر میرسد بخشی از این نتایج ناشی از فضای غالب و کارکرد حاکم بر پارک باشد.

در نمودار ۱۳ پارک های منتخب متناسب با شاخص های بهره وری نیروی کار نسبت به درآمد کل و صادرات، به سه دسته تقسیم شده اند. حد آستانه برای بهره وری درآمد کل، یک و نیم میلیارد تومان و برای بهره وری صادراتی حدود ۲۵۰۰ دلار (معادل صد میلیون تومان) در نظر گرفته شده است.

با توجه به بالا یا پایین تر بودن نسبت به سطح آستانه مذکور پارک های مورد مطالعه عبارتند از:

- پارک هایی با بهره وری ریالی و دلاری پایین: پارک های تحقیقاتی

پارک علم و فناوری دانشگاه تهران و پارک علم و فناوری آذربایجان شرقی تا حد زیادی ماهیت تحقیقاتی دارند. از این رو اتصال فرایندهای تحقیق و توسعه به انتقال و فروش فناوری و تولید محصول در آنها به کندی رخ می دهد و نیازمند تقویت است. به معنای عام، این پارک ها تولید محور نیستند و ازاینرو دامنه درآمدی و تنوع درآمد آنها بالا نیست.

- پارک هایی با بهره وری دلاری بالا / بهره وری ریالی متنوع

شهرک علمی تحقیقاتی اصفهان، پارک علم و فناوری البرز، سمنان و با مقداری اغماض پارک علم و فناوری فارس در این دسته قرار دارند. بخش قابل توجهی از درآمد این نوع پارک ها حاصل از درآمدهای صادراتی است و توسعه دانش فنی و فناوری تجاری شده در آنها نیز قابل قبول است.

این بدان معناست که کیفیت و رقابت پذیری محصولات و خدمات در بازار صادراتی به توسعه دانش فنی و فناوری وابسته است و پارک هایی با بهره وری صادراتی بالا که به طور متوسط ۵۰ درصد شرکت های مستقر در آنها دارای حداقل یک دانش فنی و فناوری تجاری شده هستند، ماهیت فناورانه دارند.

بااین حال متنوع بودن مقدار بهره وری ریالی میتواند ناشی از اندازه پارک علم و فناوری (بزرگ یا متوسط بودن) و یا ناشی از میزان درآمد کسب شده برحسب سطح فناوری تجاری شده باشد. ازاینرو پارک های فناورانه با بهره وری ریالی رو به بالا منتسب به آن دسته از پارک هایی هستند که میزان اشتغال در آنها نسبت به سایرین کمتر است.

- پارک هایی با بهره وری ریالی بالا، بهره وری دلاری پایین: پارک های صنعتی (کسب‌وکاری)

در این نوع پارک ها، تمرکز اصلی بر تولید، درآمدزایی و اشتغالزایی است. ازاینرو ایجاد فناوری های جدید و تجاری سازی دارایی های فکری کمتر در آنها بروز می یابد و در اولویت های بعدی این نوع پارک ها قرار دارد. لذا کمتر بودن سطح رقابت پذیری فناوری های توسعه یافته در پارک، تا حدودی بر درآمدهای صادراتی هم اثر خواهد گذاشت.

اطلاعات کنونی مستخرج از شاخص های معرفی شده نشان می دهد درآمد پارک فناوری پردیس و درنتیجه بهره وری ریالی آن به طور قابل توجهی بالاتر از سایر پارک های منتخب بوده و متوسط دانش فنی تجاری شده آن از همه پارک ها کمتر است (۱۰ درصد) که بر درآمد صادراتی و بهره وری صادراتی اثر منفی داشته است.

این پارک درآمد غیررسمی حاصل از صادرات شرکت های مستقر را نزدیک به درآمد صادراتی رسمی آن عنوان کرده است، اما حتی با لحاظ کردن صادرات غیررسمی نیز، نسبت درآمد صادراتی به درآمد کل این پارک حدود ۷ درصد است.

پارک فناوری پردیس بستر های لازم را برای حضور ۳۴ درصدی شرکت های دانش بنیان و همچنین تعداد قابل توجهی کسب‌وکارهای نوپا و شتاب‌دهنده‌ها فراهم ساخته و اشتغالزایی آن بالاست. به هر صورت خروجی حاصل (تمرکز بر درآمدزایی و اشتغالزایی) نشان می دهد این پارک در دسته بندی پارک های علم و فناوری، یک پارک صنعتی (کسب و کاری) و تولید محور بوده، شرکت های مستقر در آن دارای فناوری های بالغ شده و متمرکز بر بازارهای داخلی هستند.

برخی اقدامات مورد نیاز به منظور بهبود عملکرد پارک های علم و فناوری متناسب با ماهیت و کارکرد

تدابیر لازم در سطح سیاستگذاری و نظارت:

- تأسیس پارک های تخصصی و تقاضامحور قابل تأسیس با مشارکت بخش خصوصی و با توجه به نیازها و پتانسیل های استانها.

- حمایت و مشارکت دولت با بخش خصوصی در راه اندازی و تقویت فن بازارها، شتاب‌دهنده‌ها، آزمایشگاه های مرجع و کارگزاران تجاریسازی دانش و فناوری و استقرار آنها در پارک های علم و فناوری / تشویق و حمایت از پارک های علم و فناوری ارتقا یافته در شاخص های عملکردی.

- بازنگری نحوه پایش و ارزیابی پارک های علم و فناوری با توجه به نوع و کارکرد پارک ها و لزوم حرکت به سمت تعیین سقف مالی و زمانی مشخص و محدود حمایت دولت از پارک ها براساس ماهیت متفاوت و عملکرد پارک های علم و فناوری در دسته خود.

- ارزشگذاری دارایی های فکری و ایجاد زیرساخت های لازم جهت بهرهمندی از حقوق آن (از قبیل تسهیل در فرایندهای اجرایی شناسایی و ارزشگذاری دارایی های نامشهود از طریق سازمان امور مالیاتی، انجمن حسابداران خبره، قوه قضاییه و کانون کارشناسان رسمی دادگستری و....)