ضرورت آموزش عمومی و بازسازی روانی جامعه/ همبستگی اجتماعی مهم‌ترین عامل عبور از بحران‌هاست

به گزارش بازارکار از روابط عمومی موسسه کار و تامین اجتماعی دکتر کامران گنجی، دانشیار روانشناسی، با اشاره به آثار حوادث اخیر و حملات رژیم صهیونیستی اظهار کرد: حوادث اخیر و حملات رژیم صهیونسیتی به کارگاه‌ها، کارگران و کارفرمایان نیز آسیب زد. این به اصطلاح مدیریتی بحران نامیده می‌شود و عدم قطعیتی در زندگی روزمره ایجاد می‌کند. در این فضا، مهمترین موضوع حفظ همبستگی اجتماعی است. دشمن صهیونی تصور می‌کرد که با حمله خود سبب ایجاد گسست در جامعه ایران می‌شود اما در نقطه مقابل این شرایط باعث افزایش همبستگی اجتماعی مردم شد.

وی با اشاره به مبانی مدیریت بحران و مسئولیت و نقش هر فرد در شرایط بحرانی جنگ خاطرنشان کرد: هیچ زندگی و هیچ جامعه‌ای در دنیا بدون بحران نبوده است و شرایط بحرانی بر سلامت، اقتصاد و محیط زیست تاثیرگذار است. بحران به طور کلی شامل بحران‌های اجتماعی و فرهنگی، اقتصادی، امنیتی، اطلاعاتی، زیست‌محیطی و انسانی می‌شود. در این شرایط ما نیازمند مدیریت بحران هستیم. اولین موضوع در مدیریت بحران پیش‌بینی است. برای مثال وقتی کشور ما در اقلیمی زلزله‌خیز قرار دارد، می‌توان پیش‌بینی کرد که این اتفاق رخ خواهد داد. این پیش‌بینی‌ها توسط دانشمندان انجام می‌شود. گنجی ادامه داد: مرحله دوم پیشگیری خواهد بود. وقتی ما به وسیله پیش‌بینی از ضعف‌های خود آگاه هستیم، می‌توانیم از آن جلوگیری کنیم و آن را کنترل کرده و به شرایط عادی برگردیم. وقتی بحرانی همه ارکان جامعه را درگیر می‌کند، دیگر تنها دولت و حکومت نیستند که درگیر مدیریت آن خواهند بود و همه جامعه باید به مدیریت بحران کمک کنند. مشارکت عمومی، همدلی، نوع‌دوستی و هر چیزی که منجر به ایجاد احساس وحدت شود زیرمجموعه این مسئله خواهند بود.

این استاد روانشناسی با اشاره به تاثیر هویت ملی در همبستگی اجتماعی اظهار کرد: یکی از عناصری که می‌تواند تقویت انسجام اجتماعی شود، هویت ملی است. نمادهای ملی یک کشور در کنار زبان از عناصر هویت ملی هستند. تاریخ مورد بعدی است. کشور ایران از هندوستان تا آسیای صغیر میراثی از خود به جا گذاشته است. همه این‌ها هویت ملی را شکل می‌دهند. وقتی این عناصر در کنار هم وجود دارند، سبب بالا رفتن تاب‌آوری جامعه در شرایط بحرانی می‌شود. 

گنجی با اشاره به لزوم توجه به عدالت اجتماعی برای حفظ همبستگی اجتماعی گفت: برای اینکه همبستگی اجتماعی حفظ شود، باید به کاهش شکاف طبقاتی توجه کرد. جوانی که حس می‌کند سهمی از کشور خود ندارد، نمی‌تواند آن طور که باید و شاید به مفهوم همبستگی اجتماعی برسد. توصیه اکید بعدی توجه به ذخایر فرهنگی است. کشور ما زمانی که اروپایی‌ها در شرایط نامناسبی زندگی می‌کردند تمدن داشته است. ابوعلی سینا، زکریای رازی و ابوریحان بیرونی از نمادهای فرهنگی ما هستند. باید به هویت مشترک و متقابل اسلام و ایران که در کتابی با عنوان خدمات متقابل اسلام و ایران به قلم شهید مطهری نیز به آن اشاره شده است، توجه کرد. همچنین برقراری عدالت اجتماعی در زمینه‌های مختلف و افزایش همدلی و نوع‌دوستی به همبستگی اجتماعی کمک می‌کند.

وی با اشاره به برخی آسیب‌های رفتاری در شرایط بحران تصریح کرد: متاسفانه در این شرایط نیز افرادی وجود دارند که علی‌رغم نیاز هموطنان خود، دست به دزدی یا کم‌فروشی یا اقدامات دیگر می‌زنند که به این افراد اصطلاحا لوتر گفته‌ می‌شود. این افراد در همه جوامع هستند و باید با آن‌ها برخورد کرد. گنجی با اشاره به ارزش‌هایی که در جریان بحران در خطر هستند، گفت: ما باید بررسی کنیم و ببینیم که در هر بحرانی چه چیزی را از دست می‌دهیم. در بحرانی مانند جنگ، امنیت از دست می‌رود، اعتماد، ایمنی، انگاره مثبت و امید به آینده از دست می‌رود و در نهایت اعتماد به نفس و عزت نفس مورد آسیب قرار می‌گیرد. این اتفاقات کاملا طبیعی است. در بحران‌ها بیشترین چیزی که مردم را آزار می‌دهد ترس است. اقشار آسیب‌پذیر در این شرایط مهم‌تر هستند و باید اجازه بدهیم که احساسات خود را بیان کنند. وقتی با این ترس مواجه می‌شویم باید بدانیم که مسئولیت ما آموزش در شرایط جنگی است. جنگ اخیر نیز فرصت خوبی برای آموزش مهارت‌ها در شرایط بحرانی بود و باید از این فرصت استفاده می‌کردیم.

وی با اشاره به تأثیرات بلندمدت بحران بر روان کودکان خاطرنشان کرد: برای کودکان شرایط بحرانی و جنگی تا شش ماه درون ذهن آن‌ها ادامه پیدا می‌کند. چنین حادثه‌ای نوجوانان و جوانان را نیز درگیر می‌کند و به آینده خود شک می‌کنند. این‌ها همه و همه موضوعاتی است که باید خانواده‌ها و افراد متخصص به آن بپردازند. شرایط جنگی بهترین فرصت برای آموزش است. آموزش نیز به معنای بالابردن آگاهی افراد است. 

گنجی با اشاره به لزوم آموزش عمومی در شرایط بحرانی گفت: همه باید با اصول مواجهه با بحران‌ها آشنا شوند. این وظیفه خانواده‌هاست. در شرایط جنگی خواب افراد بخصوص کودکان و نوجوانان مورد تهدید قرار می‌گیرد. ما اگر بتوانیم شرایطی فراهم کنیم که آرامش را به آنها تزریق کنیم به استراحت و خواب کودکان و نوجوانان نیز کمک خواهیم کرد و جلوی فرسودگی روانی وی را خواهیم گرفت. خانواده‌ها نیز باید بدانند که همانند نیروهای امدادی به صورت شیفتی کار کنند و همه بار را به دوش یک یا دو نفر نگذارند.

وی با انتقاد از دیدگاه‌های غیرعلمی در روانشناسی افزود: برخی روانشناسان زرد می‌گویند که در شرایط جنگی اصلا به اخبار توجهی نکنید. این موضوع کاملا اشتباه است. از سویی، دنبال کردن اخبار به صورت ۲۴ ساعته نیز اشتباه است و باعث بیش‌باری اطلاعات می‌شود و ما را فرسوده می‌کند. اخبار باید در فواصل زمانی مشخص و به صورت متناوب پیگیری شوند.

گنجی با معرفی چند منبع مطالعاتی اظهار کرد: کتاب «در مقابله با حوادث طبیعی چه کنیم؟» می‌تواند کتابی کاربردی برای خانواده‌ها و کودکان و نوجوانان باشد. کتاب بعدی که می‌تواند مفید باشد، راهنمای آموزشی «حمایت‌های روانشناختی مبتنی بر اجتماع در بلایا» نیز کتاب مفیدی است که توسط سازمان بهزیستی کشور فراهم شده است. کتاب سوم کمی تخصصی‌تر است. عنوان این کتاب «بحران، ضربه روانی و بلایا» است که به عنوان راهنمایی برای درمانگران شناخته می‌شود. ما وقتی در کشوری بحران‌خیز زندگی می‌کنیم، باید بدانیم که چگونه خود را برای مواجهه با این بحران‌ها آماده کنیم. خوشبختانه این سه کتاب هر سه موجود هستند و خانواده‌ها می‌توانند با خرید این کتب به افزایش سطح دانش افراد خانواده در زمینه همبستگی اجتماعی هنگام بحران کمک کنند. گنجی با اشاره به پیوند دیانت و ملیت در بازسازی روانی جامعه گفت: در هویت ملی ما ایرانیان، دیانت نقش بسیار مهمی دارد. پس از پایان جنگ گذشته، ایام عزاداری سید و سالار شهیدان فرا رسید و این باعث شد تا ملیت و دیانت در نقطه‌ای به یکدیگر متصل شوند و دوباره با هم تلاقی داشته باشند. این ظرفیت خوبی برای تجدید ساختارهای روانی و جلوگیری از فرسودگی اجتماعی است.

وی با تأکید بر اهمیت توجه به نظرات اندیشمندان افزود: اندیشمندان و استادان هر جامعه‌ای جزو نخبگان جامعه هستند و باید به نظرات آن‌ها اهمیت داده شود. اندیشمندان نیز تا حدی از بحران‌های اقتصادی و جنگ آگاه بودند و با پیش‌بینی درست می‌دانستند که امکان وقوع این اتفاقات وجود دارد. لذا باز هم باید بر این موضوع تاکید کرد که مهم‌ترین موضوع در مدیریت بحران، پیش‌بینی مناسب است. گنجی در ادامه با تاکید بر اهمیت شبکه اجتماعی افراد در بحران اظهار کرد: یکی از موضوعات مهم در همبستگی اجتماعی، شبکه‌ای است که بین افراد ایجاد شده است. به این موضوع توجه کنید که در شرایط جنگی به چند نفر زنگ زدید و چند نفر به شما زنگ زدند و وضعیت شما را جویا شدند؟ این افراد ارزشمند هستند و باید به آن‌ها توجه ویژه‌ای کرد.

وی با اشاره به اهداف روانی حملات شبانه رژیم صهیونیستی گفت: شب زمانی است که بدن نیاز به استراحت دارد و مغز برای انجام وظایف خود در آمادگی کامل قرار ندارد. به همین دلیل حملات رژیم صهیونسیتی نیز در ساعات شب انجام می‌شد تا بتواند روی آرامش روانی مردم تاثیر بگذارد. این موارد موضوعاتی هستند که کودکان باید با آن‌ها آشنا باشند و مفهوم آن را بدانند. موارد خوب و موفقیت‌آمیز در مدیریت بحران باید به مردم ارائه شوند و مردم از آن‌ها الگو بگیرند. این موضوعی است که بخشی از آن بر دوش مردم، بخشی بر دوش دولت و بخشی بر دوش رسانه‌هاست.

گنجی با اشاره به ظرفیت‌های فرهنگی ایران افزود: یکی دیگر از مواردی که می‌تواند به همبستگی اجتماعی مردم کشور ما در اقشار مختلف کمک کند، آشنایی با فرهنگ قومیت‌های مختلف ایرانی است. گردشگری می‌تواند حس تعلق مردم به کشور خود را بیشتر و وطن‌دوستی کودکان و نسل جوان ما را تقویت کند. یکی از پیشنهادات عملی ما در بحث همبستگی اجتماعی ایرانگردی است. همچنین در همین راستا، خانواده‌ها باید تلاش کنند تا فرزندان خود را با میراث فرهنگی کشورمان که بعضا در حال فراموشی هستند آشنا کنند. حاکمیت نیز باید از همین ظرفیت‌های موجود در عرصه فرهنگی استفاده کند و از محدودسازی بپرهیزد.

گنجی با تاکید بر لزوم توجه به عدالت اجتماعی گفت: جوانی که احساس بی‌عدالتی می‌کند، کار ندارد و در زندگی از رفاه بی‌بهره است، چگونه می‌تواند هربار از کشور خود دفاع کند؟ اگر دولت و حکومت توانسته یک‌بار از حس میهن‌دوستی مردم بهره‌مند شود، نباید تصور کند که این اتفاق بدون شرط و هربار رخ خواهد داد. نباید از همبستگی تنها در بحران استفاده شود و در هنگام کنترل بحران و شرایط عادی نیز باید حکومت از مردم خود حمایت کند. اگر برخورد و رفتار درستی با مردم وجود نداشته باشد و در بزنگاه‌ها به مردم توجهی نشود، ممکن است زمانی فرا برسد که دولت و حکومت چکی بکشند که از سوی مردم نقد نشود. همچنین دولت و حکومت باید از سفیدنمایی پرهیز کنند. اگر شرایط بحرانی است، نباید آن را بیش از حد بغرنج یا شرایط را بیش از حد عادی نشان داد و در حقیقت باید تمهیدات درست و منطقی بر اساس شرایط واقعی موجود اندیشید.

وی با اشاره به تداوم تهدیدهای چندوجهی علیه کشور تصریح کرد: جنگ همچنان تمام نشده است و در کنار جنگ اقتصادی، اجتماعی و روانی، امکان وقوع جنگ فیزیکی نیز وجود دارد و همچنین، جنگ شناختی و ادراکی همچنان در جریان است. ما باید بدانیم که در این شرایط اعتماد و امید به آینده دچار تزلزل خواهد شد. یکی از مهم‌ترین مسائل در چنین وضعیتی، استفاده از تجارب افراد باتجربه است که سابقه رویارویی با چنین شرایطی دارند و می‌توانند وضعیت کشور را ترمیم کنند. گنجی با تأکید بر نقش حیاتی جوانان در آینده کشور گفت: در عین حال، پنجاه الی شصت درصد جمعیت ما جوانان هستند. این ظرفیت بی‌نظیری برای کشور است که اگر از آن درست استفاده نشود، منجر به بحران‌های اجتماعی، افزایش نرخ جرم و بیشتر شدن تعداد مجرمان و زندانیان می‌شود. در سمت مقابل، فراهم کردن فرصت‌های شغلی، آموزش درست و مناسب و برقراری عدالت اجتماعی می‌تواند منجر به برقراری شرایطی شود که کشور بتواند با استفاده از موتور محرک نیروی جوان خود پیشرفت چشمگیری داشته باشد و در شرایط بحرانی نیز خیالش از همبستگی اجتماعی مردم و پشتیبانی متقابل آن از دولت و حکومت راحت باشد.

وی با اشاره به لزوم توجه به سلامت روانی نیروهای امدادی و نظامی گفت: یکی دیگر از موضوعاتی که شاید از نظر ما پنهان باشد و تا حدی مغفول واقع شود، فرسودگی روانی نیروهای نظامی و خدماتی است. نمی‌توان افراد را برای مدتی طولانی در حالت آماده‌باش نگه داشت و این می‌تواند آسیب‌های جدی و زیادی به این افراد وارد کند. سلامت روان این افراد نیز باید مورد توجه قرار گیرد و به آن‌ها احساس ارزشمندی القا شود.

گنجی در پایان با اشاره به همیشگی بودن بحران‌ها در همه جوامع گفت: بحران همیشه بوده، هست و خواهد بود. زندگی بدون بحران قابل تصور نیست. بحران‌ها باید شناخته شوند و با پیشگیری مناسب مدیریت شوند. پس از آن مهار بحران انجام می‌شود و مرحله نهایی بازگشت به شرایط عادی است. حال در زمینه مدیریت بحران، مشارکت عمومی و تلاش همگانی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و همبستگی اجتماعی لازمه مدیریت بحران است. برای ایجاد همبستگی اجتماعی، عدالت اجتماعی، افزایش همدلی و نوع‌دوستی، بهبود وضعیت اقتصادی و آموزش درست و مناسب به اقشار مختلف لازم و ضروری است و دولت و حاکمیت باید به این موضوع توجه کنند.