مرکز پژوهش های مجلس منتشر کرد؛ گزارش نظارتی قانون حمایت از شرکت های دانش بنیان منتشر شد

به گزارش خبرنگار مهر، دفتر مطالعات انرژی، صنعت و معدن (گروه فناوری های نوین) مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، گزارش نظارتی ارزیابی عملکرد قانون حمایت از شرکت ها و مؤسسات و تجاری سازی اختراعات و نوآوری ها را با نگاهی به روند توسعه فعالیت های دانش بنیان در کشور در آستانه تدوین برنامه هفتم توسعه را منتشر کرده است. در بخشی از این گزارش نظارتی آمده است: یافته های موجود درباره نحوه فعالیت شرکت های دانشبنیان طی دوره تقریباً ۱۰ ساله حاکی از آن است که: + تعداد شرکت های دانشبنیان (نوپای نوع ۱ و ۲، تولیدی نوع ۱ و ۲) طی دوره ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۰ از ۵۵ شرکت به حدود ۷ هزار شرکت رسیده است. + تعداد شرکت های دانشبنیان تولیدی نوع ۲ بر سایر انواع شرکت های زیست بوم نوآوری غالب است (حدود ۵۶ درصد کل شرکت ها) + شرکت هایی که در چهار حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات (۲۳ درصد)، برق و الکترونیک (۲۲ درصد)، ماشین آلات و تجهیزات پیشرفته (۲۲ درصد) و نیز صنایع شیمیایی (۱۴ درصد) فعالیت دارند، بخش اعظم شرکت های دانشبنیان را به خود اختصاص می دهند. + نزدیک به ۵۰ درصد کل شرکت های دانش بنیان در تهران و مابقی در سایر استانها از جمله اصفهان، البرز، خراسان رضوی، آذربایجان شرقی و فارس مستقر هستند. عمده استانها نیز در سه حوزه ساخت ماشین آلات و تجهیزات پیشرفته، محصولات مبتنی بر فناوری های شیمیایی و سخت افزارهای برق، الکترونیک و لیزر و فوتونیک فعالند. + به طور متوسط تنها ۱۷ درصد شرکتها و واحدهای فناور مستقر در پارکها از نوع دانش بنیان هستند. + میزان درآمد محصولات دانش بنیان و اشتغالزایی این حوزه برمبنای درآمد کل و اشتغال شرکت های دانش بنیانی که تأییده های لازم را دریافت کرده اند، گزارش می شود. کاهش نرخ تأسیس شرکت های نوپا و تبدیل آنها به شرکت های تولیدی تحلیل یافته ها و اطلاعات با توجه به توزیع شرکت های دانش بنیان براساس نوع و سطح و زمینه فعالیت، همچنین روند تأسیس شرکت های جدید و نوپا، نحوه پراکنش شرکت های دانش بنیان در استانها و استقرار آنها در پارک های علم و فناوری و ارزیابی مواردی همچون اشتغال، درآمد، صادرات، نحوه تأمین مالی فناوری و مؤلفه های شاخص جهانی نوآوری نشان می دهد نرخ تأسیس شرکت های نوپا و تبدیل آنها به شرکت های تولیدی نیز بسیار پایین آمده است. روند کند رشد و بلوغ شرکت های دانش بنیان و هسته های فناور مستقر در پارک ها میزان فعالیت و درآمد پارک ها نیز بیانگر این واقعیت است که روند رشد و بلوغ شرکت های دانش بنیان و هسته های فناور مستقر در پارک ها کند است و ممکن است ظرفیت زیست بوم نوآوری کشور از منظر شرکت های دانش بنیان به عنوان بازیگران کلیدی این عرصه در آینده با چالش جدی مواجه شود. عدم موفقیت نظام علمی به هدایت نتایج تحقیقات به سمت توسعه کسب و کارهای نوآورانه این درحالی است که عمده تمرکز نظام علم و فناوری و نوآوری کشور بر آموزش عالی و خلق دانش بوده و هرچند تاکنون در تربیت نیروی دانشگاهی و محتوای علمی بهتر از سایر مؤلفه های نوآوری عمل کرده، اما در هدایت نتایج تحقیقات و نیروی متخصص به سمت ایجاد و توسعه کسب و کارهای نوآورانه موفقیت قابل قبولی نداشته است. محیط نهادی (اعم از محیط سیاسی، قانونی و کسب و کار) هنوز بعد از گذشت ۱۰ سال از اجرای قانون حمایت از شرکت ها و مؤسسات دانش بنیان برای توسعه این فعالیت ها مساعد نشده و جذب دانش و انتشار فناوری و تأمین مالی به کمک بخش خصوصی نیز به دلیل ضعفها و نقصهای موجود در تقویت پیوندها از قبیل ارتباط دانشگاه و صنعت، خوشه سازی و شبکه سازی، ارتباطات بین المللی و تربیت نیروی کار دانشی و رفع انحصار و رقابت غیرعادلانه با مشکل مواجه است. در این میان نحوه ارائه آمار فعالیت های دانش بنیان نیز معمولاً براساس درآمد و اشتغال کل شرکتهاست که لزوماً معادل با درآمد واقعی حاصل از فعالیت های دانش بنیان نیست و باید ملاحظاتی از قبیل هزینه کرد تحقیق و توسعه به درآمد این شرکتها را در هنگام ارائه آمار و داده ها در نظر گرفت. از طرفی، برنامه های دوره ای پیمایش عملکرد نوآورانه شرکتها در مسیر سیاستگذاری نیز با جدیت دنبال نشده و به روز نمی شوند و برنامه های راهبردی شفافی برای بهره مندی از ظرفیت شرکتها و فعالیت های دانش بنیان در سطح استانی و کاهش تمرکز و تجمع آنها در استان هایی نظیر تهران تاکنون ارائه نشده است. بررسی وضعیت موجود در حوزه فعالیت های دانش بنیان ۱. تعداد شرکت های دانش بنیان برحسب نوع تعدادکل شرکت های دانش بنیان تأیید شده مرکز شرکتها و مؤسسات دانش بنیان از ۵۵ شرکت در سال ۱۳۹۲ به ۶ هزار و ۶۷۱ شرکت تا فروردین ۱۴۰۱ رسیده است که ۴ هزار و ۳۰۷ شرکت از نوع تولیدی و ۲ هزار و ۳۶۴ شرکت از نوع نوپا نامگذاری شده اند. روند دانش بنیانی شرکتها طی سالهای ابلاغ قانون تا به امروز رو به افزایش است. شیب این حرکت در سالهای ۱۳۹۶ تا ۱۳۹۹ز یاد است، اما در سال ۱۴۰۰ کندتر شده است و دلیل کندی روند را می توان به سختگیری ها در اعطای تأییدیه و توجه بیشتر به کیفیت فعالیت های دانش بنیانی این شرکتها در مقابل افزایش صرفاً کمی آنها منتسب کرد. در شش ماهه اول سال ۱۴۰۰ از میان ۲ هزار و ۶۴۴ درخواست ارزیابی شده متقاضیان، ۴۰ درصد موفق به اخذ تأییدیه شده و بقیه رد شده اند. با وجود به تمرکز بر حمایت از شکل گیری شرکتهای نوپا و تولیدی نوع ۱ در سالهای ابتدایی اجرای قانون، از سال ۱۳۹۶ به بعد تعداد شرکت های تولیدی نوع ۲ رو به افزایش هستند. در حال حاضر این شرکتها بیش از ۵۵ درصد شرکت های دانش بنیان را شامل می شوند و سهم چشمگیری را در آمار منتسب به درآمد و اشتغال این حوزه دارا هستند. ۲. روند تأسیس شرکت های جدید دانش بنیان روند و میزان تأسیس شرکت های جدید دانش بنیان طی سالهای اخیر کاهش چشمگیری داشته است. به نحوی که در سال ۱۳۹۹ تنها ۳ درصد کل شرکت هایی که موفق به اخذ تأیید دانش بنیان شده اند تازه تأسیس بوده اند. شرکت های حوزه نرم افزار و فناوری اطلاعات همچنان بیش از سایر شرکتهای نوپا در حال شکل گیری هستند و میزان تأسیس شرکت های دانش بنیان جدید در زمینه دارو و نیز کشاورزی و زیست فناوری به شدت پایین و به صفر نزدیک شده است. عدم توان رقابت با شرکت های بزرگ یا بالغ شده به ویژه در حوزه دارو و فرآورده های دارویی و احتمال شکل گیری انحصار در برخی حوزه ها، در حوزه زیست فناوری و کشاورزی، مسائلی از قبیل شیوه های سنتی کشاورزی، ضعف نفوذ فناوری در زنجیره و نبود ترویج مناسب که بر پذیرش و بازار محصولات زیست فناورانه اثرگذار است را نیز می توان از عوامل محدودکننده دانست. ۳. توزیع شرکت های دانش بنیان برحسب زمینه فعالیت شرکت هایی که در چهار حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات، برق و الکترونیک، ماشین آلات و تجهیزات پیشرفته، صنایع شیمیایی فعالیت دارند، بخش اعظم شرکت های دانش بنیان را به خود اختصاص می دهند. سهم شرکت های دانش بنیان کشاورزی، صنایع غذایی و زیست فناوری بسیار کم است و حدود ۴ درصد کل شرکت ها را تشکیل می دهند. ۴. تعداد شرکت های دانش بنیان نوپا و تولیدی به تفکیک استانها نزدیک به ۵۰ درصد کل این شرکت ها در تهران مستقر هستند و شامل ۱۰۸۸ شرکت نوپا و ۲۱۷۲ شرکت تولیدی هستند. بخش عمده این شرکتها در اصفهان، البرز، خراسان رضوی، آذربایجان شرقی و فارس متمرکز هستند. این استانها نسبت به سایر استانهای کشور سهم بسیاری در تولید ناخالص داخلی داشته و زیرساختها و واحدهای صنعتی بیشتری دارند و استانه ای همسایه تهران نظیر البرز، قم، قزوین و مرکزی نیز متأثر از موقعیت تهران، تعداد بیشتری شرکت دانش بنیان را نسبت به سایر نقاط کشور به خود اختصاص داده اند. ۵. نحوه پراکنش زمینه فعالیت شرکت های دانش بنیان به تفکیک استانها فراوانی شرکت های فعال در حوزه فناوری اطلاعات و ارتباطات در تهران (۳۱ درصد) کردستان (۳۱ درصد)، خراسان جنوبی (۳۰ درصد) و یزد (۲۶ درصد) بالاتر از سایر زمینه های فعالیت دانش بنیانی در این استانهاست. ۶. تعداد پارک های علم و فناوری به تفکیک استانها آمار نشان می دهد به غیر از تهران با ۱۳ پارک علم و فناوری تعداد زیادی از استانها یک پارک علم و فناوری دارند. هرچند همه استانهای کشور دارای پارک علم و فناوری هستند اما درصد شرکت های دانش بنیان مستقر در این پارکها نسبت به کل واحدهای فناور و صنعتی پارک ها بین ۷ تا ۴۸ درصد متغیر است و به طور متوسط ۱۷ درصد واحدهای فناور مستقر در پارک های علم و فناوری از نوع دانش بنیان هستند. این آمار در تهران از منظر تعداد پارک نیز قابل توجه است. با وجود ۱۳ پارک علم و فناوری و ۱۲۷۴ واحد فناور در آنها، تا سال ۱۴۰۰ تنها ۱۹۷ واحد دارای تأییدیه دانش بنیانی در آنها وجود داشته است که معادل با ۱۵/۵ درصد از کل شرکت هایی است که در این ۱۳ پارک حضور دارند. آمار مشخصی از پارک های علم و فناوری و حتی پردیس های فناوری خصوصی در کشور وجود ندارد حدود ۸۲ درصد از کل درآمد پارک های علم و فناوری تنها به ۷ پارک شامل پارک علم و فناوری پردیس، پارک علم و فناوری سمنان، شهرک علمی تحقیقاتی اصفهان، پارک علم و فناوری خراسان رضوی، پارک علم و فناوری قم، پارک علم و فناوری فارس و پارک علم و فناوری اطلاعات و ارتباطات تعلق دارند و بسیاری از شرکت های نوپای دانش بنیان نتوانسته اند مراحل رشد و بلوغ خود را به خوبی طی کنند. ۷. تعداد شاغلان شرکت های دانش بنیان تعداد کل شاغلان انواع مختلف شرکت های دانش بنیان با روند تقریباً ثابتی رو به افزایش است و مجموع شاغلان تا سال ۱۴۰۰ به ۲۳۰ هزار نفر رسیده است. ۸۰ درصد این شاغلان در شرکت های تولیدی نوع ۲ مستقر هستند. شرکت های نوپا و تولیدی نوع ۱ درمجموع ۲۰ درصد کل شاغلان دانش بنیان را دربرمی گیرند که معادل با ۴۶ هزار نفر تا سال ۱۴۰۰ است. ۸. درآمد حاصل از فعالیت های دانش بنیان آمار رسمی از میزان درآمد محصولات دانش بنیان با فناوری های برتر منتشر نشده است. برآوردها نشان می دهد درآمد شرکت های دانش بنیان در سال ۱۳۹۹ حدود ۱۵۰ هزار میلیارد تومان (۴درصد از تولید ناخالص داخلی (GDP) کشور در آن سال) بوده که تنها ۱۰ درصد آن به شرکت های دارای فناوری های پیشرفته و شرکت های نوپا متعلق است و ۹۰ درصد باقیمانده در اختیار شرکتهای دارای فناوری های متوسط رو به بالا قرار دارد. یافته های این گزارش نشان می دهد با شروع روند افزایش تأییدیه های دانش بنیانی شرکت های تولیدی نوع ۲ از سال ۱۳۹۶ درآمد کل اظهاری شرکت های دانش بنیان نیز از سال بعد از آن (۱۳۹۷) به طور نمایی افزایش داشته است. علت این است که در احتساب درآمد حاصل از فعالیتهای دانش بنیان، درآمد کل شرکتها به عنوان معیار اعلام می شود و نه آن بخش از درآمد که صرفاً به توسعه فعالیتهای دانش بنیان پرداخته شده است. این در حالی است که ممکن است بخش چشمگیری از درآمد کل ذکر شده، از طریق ارائه خدمات یا فروش محصولات غیردانش بنیان این شرکتها حاصل شده باشد، از این رو درآمد و اشتغال کل شرکت هایی که تأیید دانش بنیانی دارند لزوماً به منزله ایجاد اشتغال یا درآمدزایی دانش بنیانی محسوب نمی شود.