راه حل هایی برای عبور از بیکاری

بررسی اشتغال در بخش‌های عمده اقتصادی نشان می‌دهد که در تابستان ۱۴۰۳، بخش خدمات با ۵۲.۱ درصد بیشترین سهم اشتغال را به‌خود اختصاص داده است. در مراتب بعدی بخش‌های صنعت با ۳۳.۳ درصد و کشاورزی با ۱۴.۵ درصد قرار دارند.
بررسی نرخ بیکاری افراد ۱۵ ساله و بیشتر نشان می‌دهد که ۷.۵ درصد از جمعیت فعال (شاغل و بیکار)، بیکار بوده‌اند. بررسی روند تغییرات نرخ بیکاری حاکی از آن است که این شاخص، نسبت به فصل مشابه در سال قبل (تابستان ۱۴۰۲)، ۰.۴ درصد کاهش یافته است. در تابستان ۱۴۰۳، به میزان ۴۱.۷ درصد جمعیت ۱۵ ساله و بیشتر از نظر اقتصادی فعال بوده‌اند، یعنی در گروه شاغلان یا بیکاران قرار گرفته‌اند. بررسی تغییرات نرخ مشارکت اقتصادی حاکی از آن است که این نرخ نسبت به فصل مشابه در سال قبل (تابستان ۱۴۰۲) ۰.۱ افزایش یافته است.
جمعیت شاغلین ۱۵ ساله و بیشتر در این فصل ۲۵ میلیون و ۱۲۹ هزار نفر بوده که نسبت به فصل مشابه سال قبل تقریبا ۴۴۴ هزار نفر افزایش داشته است. همچنین جمعیت غیرفعال از نظر اقتصادی (اعم از افراد محصل، خانه‌دار، دارای درآمد بدون کار مانند بازنشستگان و...) ۳۸ میلیون و ۶۶ هزار نفر بوده که نسبت به فصل مشابه سال قبل تقریبا ۴۱۱ هزار نفر افزایش داشته است. بررسی اشتغال در بخش‌های عمده اقتصادی نشان می‌دهد که در تابستان ۱۴۰۳، بخش خدمات با ۵۲.۱ درصد بیشترین سهم اشتغال را به‌خود اختصاص داده است. در مراتب بعدی، بخش‌های صنعت با ۳۳.۳ درصد و کشاورزی با ۱۴.۵ درصد قرار دارند.
نرخ بیکاری جوانان ۱۵ تا ۲۴ ساله حاکی از آن است که ۱۹.۴درصد از فعالان این گروه سنی در تابستان ۱۴۰۳ بیکار بوده‌اند. بررسی تغییرات فصلی نرخ بیکاری این افراد نشان می‌دهد، این نرخ نسبت به فصل مشابه در سال قبل (تابستان ۱۴۰۲) ۰.۷ درصد کاهش یافته است. بررسی سهم جمعیت دارای اشتغال ناقص جمعیت ۱۵ ساله و بیشتر نشان می‌دهد که در تابستان ۱۴۰۳، ۷.۳ درصد جمعیت شاغل، به دلایل اقتصادی (فصل غیرکاری، رکود کاری، پیدا نکردن کار با ساعت بیشتر و…) کمتر از ۴۴ ساعت در هفته کار کرده و آماده برای انجام کار اضافی بوده‌اند. این در حالی است که ۳۹.۴ درصد از شاغلین ۱۵ ساله و بیشتر، بیش از ۴۹ ساعت در هفته کار کرده‌اند.
کمترین نرخ بیکاری برای استان مرکزی با ۴.۳ درصد و بیشترین نرخ بیکاری متعلق به استان سیستان و بلوچستان با ۱۴درصد است.
نرخ بیکاری در استان‌های مختلف
 نرخ بیکاری استان‌ها در تابستان ۱۴۰۳ به ترتیب زیر است: آذربایجان غربی ۵.۲، تهران ۵.۳، خراسان رضوی ۵.۱، مرکزی ۴.۳، همدان ۵.۵، قزوین ۵.۹، ایلام ۶.۴، خراسان جنوبی ۶.۱، سمنان ۶.۲، آذربایجان شرقی ۷.۵، بوشهر ۷.۹، خوزستان ۱۳.۱، اردبیل ۱۰.۶، اصفهان ۹.۲، البرز ۹.۰، چهارمحال بختیاری ۹.۴، خراسان شمالی ۶.۸، خوزستان ۱۳.۱، زنجان ۶.۵، سمنان ۶.۲، سیستان و بلوچستان ۱۴، فارس ۶.۷، قم ۱۰.۹، کردستان ۷.۶، کرمان ۸.۲، کرمانشاه ۱۲.۶، کهگیلویه و بویراحمد ۹.۰، گلستان ۷.۹، گیلان ۸.۴، لرستان ۱۰.۵، مازندران ۵.۱، هرمزگان ۸.۷ و یزد ۶.۳ است.
اهمیت افزایش نرخ مشارکت
 در حالی آمار‌ها از کاهش بیکاری خبر می‌دهند که کارشناسان حوزه کار معتقدند این آمار نشان‌دهنده آمار بیکاری واقعی نیست.
علی هاشمی، پژوهشگر بازار کار، درخصوص کاهش نرخ بیکاری در تابستان امسال نسبت به سال گذشته به شهروند می‌گوید: آمار‌های بازار کار ابزاری حیاتی برای تحلیل، تصمیم‌گیری و برنامه‌ریزی در زمینه‌های مختلف اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است. نرخ بیکاری، نرخ مشارکت اقتصادی و نسبت اشتغال می‌توانند اطلاعاتی درباره وضعیت کلی اقتصاد، میزان رشد اقتصادی و رونق یا رکود اقتصادی ارائه دهند. نرخ بیکاری نشان‌دهنده درصد افراد بیکار از کل نیروی کار یک کشور است. این شاخص برای اندازه‌گیری وضعیت بازار کار و سطح فعالیت‌های اقتصادی مورد استفاده قرار می‌گیرد. به افرادی بیکار گفته می‌شود که توانایی کار دارند و فعالانه به‌دنبال کار هستند، ولی شغلی پیدا نکرده‌اند. نگاهی به آمار اشتغال فصل بهار نشان می‌دهد که نرخ بیکاری در نخستین فصل سال‌جاری با کاهش ۰.۵واحد درصدی نسبت به بهار سال گذشته به ۷. ۷درصد رسیده است. با این حال می‌توان گفت که بهبود وضعیت بیکاری به‌دلیل بهبود آمار مربوط به بیکاری مردان بوده است. نرخ بیکاری زنان در بهار سال‌جاری با افزایش ۰.۲واحد درصدی نسبت به بهار سال گذشته به ۱۵درصد رسیده است. نگاهی به آمار‌های بازار کار نشان می‌دهد که یکی از دلایل کاهش نرخ بیکاری، پایین بودن نرخ مشارکت اقتصادی نسبت به دوران پیش از کرونا است. به‌عبارت دیگر، نرخ مشارکت اقتصادی هنوز به دوران پیش از کرونا بازنگشته است.
این پژوهشگر بازار کار  ادامه می‌دهد: برای تعیین آمار بیکاری نرخ مشارکت نیروی کار بسیار اهمیت دارد، چرا که بخشی از جوانان اصلاً به‌دنبال کار نمی‌روند و این موضوع نرخ مشارکت را پایین می‌آورد. هم‌اکنون بیش از ۲۶ درصد جوانان نه مشغول کارند نه درس می‌خوانند و در واقع هیچ فعالیتی انجام نمی‌دهند. این پدیده در بین جوانان زیاد دیده می‌شود و یک پدیده منفی به شمار می‌رود.
هاشمی معتقد است که در تعیین نرخ بیکاری، نرخ مشارکت بسیار اهمیت دارد،چرا که کاهش نرخ مشارکت، خودبه‌خود نرخ بیکاری را  پایین نشان می‌دهد اما آمار‌های مرکز آمار نشان می‌دهد که نرخ مشارکت هم نسبت به سال قبل بالا‌تر رفته است و این نکته مثبتی است. به اعتقاد این پژوهشگر حوزه کار، در این بخش میزان اشتغالی که ایجاد شده، اهمیت پیدا می‌کند.
آمار نرخ بیکاری باید حساب‌شده باشد
حمید حاجی‌اسماعیلی، کارشناس حوزه کار، در گفت‌وگو با شهروند می‌گوید که برای بیان نرخ‌های بیکاری باید جوانب مختلف سنجیده شود تا بتوان آمار دقیق ارائه داد. او با اشاره به اینکه هم‌اکنون دچار تحریم‌های شدید بوده و نرخ تورم به‌شدت بالاست و شرایط برای فعالیت‌های کسب‌وکار زیاد مناسب نیست می‌گوید: با وجود آنکه اقداماتی خوبی طی سال‌های گذشته صورت گرفته اما اینکه فکر کنیم فضا و شرایط مناسبی برای فعالیت‌های کسب‌وکار در کشور وجود دارد کمی از واقعیت دور است، چرا که وقتی تورم بالاست ریسک فعالیت‌های اقتصادی مخصوصاً برای کار‌های تولیدی بالاست، این در حالی است که امکان فعالیت در شرکت‌های دولتی هم برای جوانانی که تازه وارد این بازار می‌شوند چندان که باید و شاید مهیا نیست.
حاجی‌اسماعیلی  معتقد است بالاترین نرخ مشارکت برای ورود به بازار کار مربوط به جوانان، فارغ‌التحصیلان و زنان است که در هر سه گروه نرخ بیکاری بالاست. از سوی دیگر، در بخش زنان، از میزان مشارکت نرخی واقعی نداریم و با وجود آنکه بسیاری از آنها تمایل به ورود به بازار کار دارند اما شرایط برای کار آنها مهیا نیست. از دیگرسو، افزایش تعداد فارغ‌التحصیلان دانشگاهی را در بخش زنان داریم اما مرکز آمار برای زنان نرخ مشارکت ۱۳ درصد را اعلام کرده است. در بخش فارغ التحصیلان نیز آمار بیکاری بالاست و بالاترین نرخ بیکاری و بیشترین سهم بیکاری مربوط به فارغ‌التحصیلان دانشگاهی است که بیش از ۴۰ درصد است.
 
نرخ‌های بیکاری اهمیت برنامه‌ریزی را نشان می‌دهد
اما محمدرضا انبیایی، رئیس انجمن مدیریت کسب و کار و کارشناس این حوزه، تزریق نقدینگی و تأمین مالی را ازجمله اقدامات مهمی می‌داند که با همکاری بانک مرکزی و اهتمام ویژه دولت در جهت ایجاد اشتغال و توسعه بازار کار به کمک آمده است. به اعتقاد انبیایی، یکی از مهم‌ترین اقدامات در راستای توسعه بازار کار و افزایش ضریب اشتغال را باید تسهیل در صدور مجوز‌های کسب‌وکار و کاهش زمان صدور مجوز‌ها از طریق راه‌اندازی درگاه ملی مجوز‌ها دانست که از اقدامات اثرگذار برای تحرک و رونق‌بخشی به بازار کار بوده است.
او توضیح می‌دهد که یکی دیگر از علل کاهش نرخ بیکاری و موفقیت برنامه اشتغال دولت نیز اعمال نظارت سختگیرانه بر اشتغال ایجادی است به‌نحوی که طبق اعلام معاون اشتغال وزارت کار، هم‌اکنون از طریق سامانه رصد اشتغال به سه شیوه پیامکی، تلفنی و حضوری بر فرایند ایجاد اشتغال و آمار‌های موجود نظارت می‌شود و تمام آمار‌ها به‌روز، برخط و با استناد به کد ملی افراد وجود دارد.
رشد اقتصادی با کاهش آمار بیکاری مساوی نیست
علی سرزعیم، عضو انجمن اقتصاددانان ایران، نیز این مسئله را از عوامل کاهش نرخ بیکاری در کشور ما می‌داند و بر همین اساس نرخ ۸.۱ درصدی بیکاری اعلامی صندوق بین‌المللی پول و نرخ بیکاری ۷.۵ درصدی تابستان اعلامی مرکز آمار را دقیق ارزیابی نمی‌کند. او می‌گوید: مرکز آمار ایران نرخ بیکاری تابستان را ۷.۵ درصد و صندوق بین‌المللی پول نیز در آخرین گزارش خود نرخ این شاخص را در ایران ۸.۵ درصد اعلام کرد. در مقابل براساس آمارها، حدود ۵هزار نفر از جمعیت دارای مدرک دکتری کشور بیکار هستند؛ چگونه می‌توان این دو آمار را توجیه کرد؟ به اعتقاد سرزعیم، تعداد ۵ هزار نفر در اقتصاد و نیروی کار ما عدد ناچیزی است و در واقع می‌توان گفت تناقضی در این دو آمار وجود ندارد. اما مسئله اصلی در کاهش نرخ بیکاری اعلام‌شده این است که به‌دلایل مختلف تعداد نیروی مایل به اشتغال ما کم شده است. بخشی از این گروه ناامیدان بازار کار هستند؛ یعنی بخشی از جمعیت پرشمار متولد دهه ۶۰ که از یافتن شغل ناامید شده و دست از جست‌وجو برداشته‌اند، زیرا متولدین دهه۷۰ و بخشی از دهه ۸۰ وارد بازار کار شده‌اند و طبیعتا کارفرمایان اینها را به متولدین دهه ۶۰ ترجیح می‌دهند.
 زمانی که نیرو دست از جست‌وجو برای کار بردارد، دیگر در جمعیت فعال دسته‌بندی نمی‌شود و همین امر در نهایت نرخ بیکاری را کاهش می‌دهد.  
 او ادامه می دهد: از آنجا که شکل اقتصاد ما تحت‌تأثیر مسائلی چون تحریم و فناوری‌های جدید مانند اسنپ، تپسی، دیجی‌کالا و در مجموع خدمات اینگونه، در حال تغییر است، حوزه‌هایی خلق شده‌اند که نیاز به سرمایه بالا ندارند، اما نیروی ‌کارطلب هستند و افزایش اشتغال اعلام‌شده محصول این شرایط است که نتیجه آن رشد اقتصاد نخواهد بود. ما پیش از این پتروشیمی ایجاد می‌کردیم و در نتیجه فعالیت این صنعت شاخص «رشد اقتصادی» تقویت می‌شد، اما اشتغال رشد زیادی نداشت؛ حالا با توسعه تکنولوژی بخش خدماتی بهره‌ور‌تر شده و رشد پیدا کرده‌ و اشتغال افزایش یافته، اما رشد اقتصاد بسیار محدود بوده است.
بنابراین تا یک جایی می‌توان بدون رشد اقتصاد، اشتغال ایجاد کرد و در این محدوده شکاف دستمزد و معیشت تاحدودی قابل‌کنترل است، اما از یک جایی به بعد با رشد زیاد اشتغال، بدون رشد اقتصاد، دستمزدها به‌شدت پایین می‌آید و دیگر این اشتغال ابزار رشد فرد در بعد خرد و اقتصاد در بعد کلان نخواهد بود.
راهکارهای حل مشکل اقتصاد
سرزعیم تأکید می‌کند: در ساده‌ترین اقدام می‌توان با واقعی‌سازی نرخ انرژی، زمینه را برای تعداد زیادی از مهندسین بیکار حوزه انرژی فراهم کرد. با واقعی‌سازی نرخ انرژی بسیاری از افراد بیکار در راستای بهینه‌سازی مصرف به‌کار گرفته می‌شوند و بخش تولید نیز باتوجه به صرفه اقتصادی متاثر از واقعی‌سازی قیمت‌ها تقویت خواهد شد که در نتیجه این وضعیت استخدام نیروی کار بیشتر گریزناپذیر می‌شود .از دیگر راهکارهایی که می‌توان برای رشد اشتغال به‌کار گرفت، استفاده از قراردادهای بلندمدت با کشورهایی که همکاری تجاری بیشتری با ایران دارند، مانند چین و روسیه در راستای ورود سرمایه و تجهیزات از این کشورها، ساخت راه‌آهن و... است. با این حال در شرایط تحریمی فعلی و قطع ارتباط با جهان که واردات فناوری زحمت زیادی می‌طلبد، ایجاد اشتغال مولد چندان ساده نیست و نمی‌توان انتظار معجزه داشت؛ واقعیت این است که باید بستر تا حدودی مهیا باشد تا بتوان در این زمینه گام برداشت. او بر این باور است که باید دانشگاه‌هایمان منقبض شوند و مراکز فنی‌وحرفه‌ای‌مان منبسط. باید از رشته‌های نظری بکاهیم و بر هنرستان‌ها بیفزاییم. در این صورت می‌توانیم مهارت‌ها را به‌صورت پایه‌ای آموزش دهیم. البته یک بحث مهم در این زمینه بسترسازی فرهنگی است که باید به‌صورت جدی به آن توجه شود.

[ ملیحه محمودخواه]