معرفی دوره کارشناسی ارشد «اقتصاد دیجیتال»

اقتصاد دیجیتال دیگر مفهومی لوکس یا محدود به جهان فناوری نیست بلکه به قلب تحولات اقتصادی، اجتماعی و حتی سیاسی جهان راه یافته است. پلتفرم‌های دیجیتال، داده‌های بزرگ، هوش مصنوعی و اقتصاد شبکه‌ای نه‌تنها شیوه تولید و مبادله را تغییر داده‌اند بلکه قواعد رقابت، اشتغال، حکمرانی و سیاستگذاری را از نو تعریف کرده‌اند. در چنین فضایی پرسش اصلی دیگر این نیست که «چه فناوری‌ای در اختیار داریم» بلکه این است که «چگونه و تحت چه نهادی می‌توان از فناوری ارزش اقتصادی پایدار خلق کرد.» تجربه ایران در دو دهه اخیر نشان می‌دهد که تربیت انبوه مهندسان و متخصصان فنی، به‌تنهایی منجر به توسعه نشده و شکافی جدی میان ظرفیت فناورانه و خلق ارزش اقتصادی شکل گرفته است؛ شکافی که ریشه آن بیش از آنکه فنی باشد، نهادی و اقتصادی است.

گرایش «اقتصاد دیجیتال» پاسخی علمی و راهبردی به همین چالش است. این گرایش با تکیه بر بنیان‌های اقتصاد خرد، کلان و اقتصادسنجی، اما در بستری نوین به تحلیل بازار‌های پلتفرمی، اقتصاد داده، اثرات شبکه‌ای، انحصارات دیجیتال و نقش دولت در تنظیم‌گری هوشمند می‌پردازد. برخلاف رویکرد‌های عرضه‌محور سنتی، اقتصاد دیجیتال دانشی تقاضامحور است که بر سازماندهی بازار، انگیزه‌ها و نهاد‌ها تمرکز دارد و می‌کوشد منطق اقتصادیِ پشت فناوری را آشکار کند. راه‌اندازی این گرایش در دانشگاه علامه طباطبایی پس از پنج سال تدوین و تصویب علمی، تلاشی است برای تربیت اقتصاددانانی که بتوانند «چرا و چگونه تولید کنیم» را همزمان پاسخ دهند؛ اقتصاددانانی که نه‌تنها تحولات دیجیتال را می‌فهمند بلکه قادرند آن را در خدمت توسعه، سیاستگذاری و حکمرانی اقتصادی کشور قرار دهند.

در ادامه روزنامه جهان‌صنعت با دکتر اسفندیار جهانگرد، عضو هیات‌علمی دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی و طراح گرایش اقتصاد دیجیتال گفت‌و‌گویی داشته که در ادامه می‌خوانید.

در ابتدا بفرمایید چرا امروز به گرایش «اقتصاد دیجیتال» در مقطع کارشناسی ارشد نیاز داریم؟

اقتصاد دیجیتال دیگر یک حوزه حاشیه‌ای یا صرفا فناورانه نیست بلکه به هسته اصلی تحولات اقتصادی جهان تبدیل شده است. پلتفرم‌ها، داده‌های بزرگ، هوش مصنوعی، بلاکچین و اقتصاد شبکه‌ای، ساختار تولید، اشتغال، رقابت و سیاستگذاری اقتصادی و اجتماعی را دگرگون کرده‌اند. در چنین شرایطی، نظام آموزش‌عالی ناگزیر است اقتصاددانانی تربیت کند که علاوه بر تسلط برمبانی نظری اقتصاد، توان تحلیل پدیده‌های دیجیتال را نیز داشته باشند.

گرایش اقتصاد دیجیتال دقیقا با همین هدف طراحی شده است. در ادبیات علم اقتصاد امروز تمایز بین «توان تولید فناوری» و «توان خلق ارزش» بسیار مهم است و توسعه نه با دراختیار داشتن فناوری بلکه با توان تبدیل فناوری به ارزش اقتصادی پایدار تعریف می‌شود.

ایران در دو دهه اخیر مهندسان، برنامه‌نویسان و دانش‌آموختگان علوم پایه بسیار تربیت کرده، اما در تبدیل این ظرفیت به بهره‌وری کل عوامل تولید، صادرات پیچیده و بنگاه‌های مقیاس‌پذیر ناکام بوده است.

اقتصاد دیجیتال دانشی است که شکاف میان «فناوری» و «ارزش» را پر می‌کند. نکته دیگر اینکه اقتصاد دیجیتال برخلاف عمده ادبیات اقتصادی قرن بیست‌ویکم یک علم تقاضامحور به جای عرضه‌محور است. تجربه توسعه در ایران به‌شدت عرضه‌محور بوده و این گزاره خیلی برای کشور مفهوم داشته است که «اگر فناوری تولید کنیم، توسعه اتفاق می‌افتد»، اما تجربه کشور‌های موفق دیجیتالی همانند کره، استونی، هند و حتی چین نشان می‌دهد که دانش اقتصادی سازماندهی بازار، انگیزه‌ها، نهاد‌ها و حکمرانی پیش‌نیاز بهره‌گیری از فناوری است.

در فلسفه علم و فناوری صرفا ابزار نیست؛ «شیوه‌ای از سازماندهی جهان» است. در این باره آموزش اقتصاد دیجیتال، منطق بازار‌های دوطرفه، شکست‌های بازار دیجیتال، انحصارات داده‌ای و نقش دولت در تنظیم‌گری هوشمند را آموزش می‌دهد؛ چیزی که مهندسی به‌تنهایی قادر به تولید آن نیست.

علاوه بر آن، آموزش رشته‌های فنی- مهندسی در حوزه دیجیتال که مورد نیاز کشور هم هست به این سوال پاسخ می‌دهند که: «چگونه بسازیم؟»، اما آموزش علم اقتصاد دیجیتال به این سوالات پاسخ می‌دهد که «چرا، برای چه کسی، تحت چه نهادی و با چه پیامدی تولید کنیم؟» بنابراین جنس سوالات مهمتری در حوزه اقتصادی و آموزش آن طرح می‌شود که باید پاسخ داده شود. شواهد متعدد نشان می‌دهد که ایران، امروز علاوه بر بحران فنی با بحران «کاربرد اجتماعی فناوری» مواجه است.

علاوه بر موارد فوق برای ضرورت آموزش اقتصاد دیجیتال، تقدم «عقلانیت اقتصادی–نهادی» بر «عقلانیت فنی» دلیل دیگر راه‌اندازی آموزش اقتصاد دیجیتال در این برهه است. دانشمندان علوم‌اجتماعی بین عقلانیت ابزاری (فنی) و عقلانیت ارزشی و نهادی تمایز قائل شده‌اند. در این باره اقتصاد دیجیتال، عقلانیت اقتصادی- نهادی فناوری را آموزش می‌دهد که شامل مالکیت داده، حقوق پلتفرم، رابطه دولت–بازار– کاربر، اقتصاد حریم خصوصی، توزیع قدرت و رانت دیجیتال و… می‌شود. بدون این عقلانیت، فناوری دیجیتال به تمرکز قدرت، رانت و نابرابری منجر می‌شود و توسعه اتفاق نمی‌افتد.

فرآیند تصویب این گرایش چگونه بوده و چه ساختاری دارد؟

مبدا شروع تدوین برای راه‌اندازی این گرایش در گروه اقتصاد نظری دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی بوده است و با مشاوره و همفکری اساتید ایرانی دانشگاه‌های خارج از کشور و اساتید بیشتر دانشکده‌های اقتصاد دانشگاه‌های معتبر داخلی تنظیم شده است و پس از طی مراحل تصویب در دانشکده اقتصاد و دانشگاه علامه طباطبایی و خارج از دانشگاه مطرح و مصوب شده است که این فرآیند حدود پنج سال طول کشیده است. مجموع واحد‌های این گرایش ۳۲واحددرسی برای حدود دو سال تحصیلی برای دانشجویان مرتبط با رشته اقتصاد است و دانشجویان غیرمرتبط مجبور به گذراندن دروس اقتصاد خرد و اقتصاد کلان و اقتصاد‌سنجی جبرانی خواهند بود. از ۳۲‌واحد درسی دوره ۱۱‌واحد تخصصی الزامی و ۱۵‌واحد تخصصی اختیاری و شش‌واحد پایان نامه است.

از چه زمانی به شکل اختصاصی در این گرایش دانشجو پذیرفته می‌شود؟

با توجه به طی فرآیند‌های قانونی در دانشگاه علامه طباطبایی و شورا‌های دانشگاه به امید خدا از نیم‌سال تحصیلی اول ۱۴۰۶-۱۴۰۵ به شکل اختصاصی در این گرایش برای اولین‌بار در کشور دانشجو پذیرفته می‌شود.

این گرایش چه تفاوتی با رشته اقتصاد در قالب‌های سنتی دارد؟

در حالی که اقتصاد کلاسیک و متعارف عمدتا بر بازار‌های فیزیکی، بنگاه‌های سنتی و سازوکار‌های متعارف عرضه و تقاضا تمرکز دارد، اقتصاد دیجیتال به تحلیل بازار‌هایی می‌پردازد که بر بستر پلتفرم‌ها، داده‌ها، الگوریتم‌ها و شبکه‌های دیجیتال شکل گرفته‌اند. در این فضا، ماهیت رقابت، قیمت‌گذاری و حتی رفتار مصرف‌کننده دچار دگرگونی اساسی شده است. در اقتصاد دیجیتال، مفاهیمی نظیر اثرات شبکه‌ای، بازدهی‌های فزاینده، اقتصاد داده، نقش الگوریتم‌ها در تصمیم‌گیری و تعاملات دوطرفه یا چندطرفه پلتفرم‌ها اهمیت محوری دارند. این مفاهیم در قالب‌های سنتی اقتصاد یا اصلا وجود نداشتند یا نقش حاشیه‌ای ایفا می‌کردند. با این حال این گرایش بر بنیان‌های محکم اقتصاد خرد، کلان و اقتصادسنجی استوار است، اما این بنیان‌ها در بستری نوین بازتعریف می‌شوند تا بتوان پدیده‌های اقتصادی عصر دیجیتال را به درستی تحلیل کرد.

هدف اصلی شما از طراحی این دوره چه بوده است؟

هدف اصلی از طراحی گرایش اقتصاد دیجیتال، پاسخگویی به یک نیاز راهبردی در نظام آموزش‌عالی و سیاستگذاری اقتصادی کشور بوده است. اقتصاد ایران همانند سایر اقتصاد‌های جهان به‌سرعت در حال تجربه فرآیند دیجیتالی شدن در حوزه‌هایی مانند تجارت، خدمات مالی، حمل‌ونقل، رسانه و بازار کار است. با این حال کمبود نیروی انسانی متخصصی که بتواند این تحولات را با ابزار‌های علمی اقتصاد تحلیل کند، به طور جدی احساس می‌شود. این دوره با هدف تربیت اقتصاددانانی طراحی شده است که علاوه بر تسلط برمبانی نظری اقتصاد، با فناوری‌های نوین، تحلیل داده و منطق بازار‌های دیجیتال آشنا باشند. رویکرد اصلی، پرورش توان تحلیلی و مساله‌محور در دانشجویان است تا بتوانند در سطوح مختلف از تحلیل بنگاهی تا سیاستگذاری کلان، ایفای نقش کنند. همچنین این دوره تلاش می‌کند پیوندی معنادار میان دانشگاه، نهاد‌های سیاستگذار و بخش خصوصی برقرار کند و آموزش اقتصاد را از حالت صرفا نظری به سمت حل مسائل واقعی سوق دهد.

سرفصل‌ها و محتوای آموزشی این دوره چه ویژگی‌هایی دارد؟

آسرفصل‌های آموزشی گرایش اقتصاد دیجیتال با رویکردی بین‌رشته‌ای و آینده‌نگر طراحی شده‌اند. این سرفصل‌ها به‌گونه‌ای تنظیم شده‌اند که ضمن حفظ انسجام علمی اقتصاد، دانشجو را با مهم‌ترین تحولات فناورانه موثر بر اقتصاد آشنا کنند. در کنار دروس پایه مانند اقتصاد خرد، کلان و اقتصادسنجی، مجموعه‌ای از دروس تخصصی ارائه می‌شود که به طور مستقیم به اقتصاد دیجیتال می‌پردازند. ازجمله این دروس می‌توان به مبانی اقتصاد دیجیتال، اقتصاد پلتفرم‌ها، اقتصاد شبکه‌ای، اقتصاد داده، داده‌کاوی، یادگیری ماشین و هوش مصنوعی در اقتصاد اشاره کرد. ویژگی مهم این سرفصل‌ها تاکید همزمان بر مباحث نظری و کاربردی است.

دانشجویان نه‌تنها با چارچوب‌های تحلیلی آشنا می‌شوند بلکه یاد می‌گیرند چگونه این چارچوب‌ها را در تحلیل مسائل واقعی اقتصاد ایران مانند تنظیم‌گری پلتفرم‌ها یا سیاست‌های نوآوری به‌کار گیرند. این طراحی، فاصله میان آموزش دانشگاهی و نیاز‌های واقعی اقتصاد را به طور محسوسی کاهش می‌دهد.

این دوره بیشتر پژوهش‌محور است یا کاربردی؟

این دوره به‌صورت آگاهانه با رویکردی تلفیقی طراحی شده است که پژوهش‌محوری و کاربردگرایی را در کنار یکدیگر قرار می‌دهد. از یک‌سو دانشجویان با ادبیات علمی روز دنیا در حوزه اقتصاد دیجیتال آشنا می‌شوند و توانایی تحلیل نظری و تجربی را کسب می‌کنند. این امر، زمینه مناسبی برای ادامه تحصیل در مقاطع بالاتر و فعالیت‌های پژوهشی فراهم می‌آورد.

از سوی دیگر تاکید جدی بر کاربرد دانش اقتصادی در حل مسائل واقعی وجود دارد. پروژه‌های درسی، مطالعات موردی و پایان‌نامه‌ها به‌گونه‌ای تعریف می‌شوند که به چالش‌های ملموس اقتصاد دیجیتال بپردازند؛ از جمله سیاستگذاری در بازار‌های پلتفرمی، تحلیل داده‌های بزرگ اقتصادی یا ارزیابی اثرات فناوری‌های نوین بر اشتغال و بهره‌وری. این رویکرد باعث می‌شود فارغ‌التحصیلان این دوره نه‌تنها از نظر علمی توانمند باشند بلکه مهارت‌های لازم برای ورود موثر به بازار کار و تعامل با نهاد‌های اجرایی و بنگاه‌های اقتصادی را نیز در اختیار داشته باشند.

بازار کار فارغ‌التحصیلان این گرایش را چگونه ارزیابی می‌کنید؟

بازار کار فارغ‌التحصیلان اقتصاد دیجیتال را می‌توان بازاری روبه رشد و متنوع توصیف کرد. با گسترش پلتفرم‌های دیجیتال، اقتصاد داده‌محور و کسب‌وکار‌های فناورانه، نیاز به تحلیل‌گرانی که هم اقتصاد را بشناسند و هم منطق فناوری را درک کنند، به طور چشمگیری افزایش یافته است.

فارغ‌التحصیلان این گرایش می‌توانند در نهاد‌های سیاستگذار، سازمان‌های دولتی، بانک‌ها، شرکت‌های فناوری، استارتاپ‌ها، مراکز پژوهشی و نهاد‌های تنظیم‌گر فعالیت کنند. همچنین این گرایش زمینه مناسبی برای فعالیت در حوزه مشاوره اقتصادی و تحلیل سیاست‌های اقتصاد دیجیتال فراهم می‌کند. در بلندمدت، این گرایش می‌تواند نقش مهمی در تربیت نیروی انسانی متخصص برای هدایت تحول دیجیتال اقتصاد کشور ایفا کند.

این گرایش چه جایگاهی در نظام برنامه‌ریزی توسعه کشور دارد؟

اقتصاد دیجیتال یکی از ارکان اصلی برنامه‌های توسعه‌ای و اسناد بالادستی کشور به‌شمار می‌رود. تحقق اهدافی مانند رشد بهره‌وری، توسعه نوآوری، اشتغال دانش‌بنیان و ارتقای رقابت‌پذیری بدون توجه به اقتصاد دیجیتال امکان‌پذیر نیست.

این گرایش دانشگاهی می‌تواند نقش مهمی در پشتیبانی علمی از سیاستگذاری‌های توسعه‌ای ایفا کند. تربیت اقتصاددانان آشنا با فناوری‌های دیجیتال به معنای تقویت ظرفیت تحلیلی کشور در مواجهه با چالش‌های نوظهور است. از این منظر، اقتصاد دیجیتال نه‌تنها یک گرایش علوم اقتصادی دانشگاهی است بلکه ابزاری برای تقویت حکمرانی اقتصادی و برنامه‌ریزی توسعه محسوب می‌شود.

سخن پایانی شما برای داوطلبان این رشته چیست؟

اقتصاد دیجیتال عرصه‌ای است که آینده اقتصاد در آن شکل می‌گیرد. داوطلبانی که به دنبال درک عمیق تحولات اقتصادی معاصر هستند و می‌خواهند در تحلیل و سیاستگذاری این تحولات نقش‌آفرین باشند، این گرایش را انتخابی راهبردی خواهند کرد. این رشته فرصتی است برای پیوند دانش اقتصاد با فناوری و مشارکت فعال در آینده اقتصاد کشور. اگر به اقتصاد علاقه‌مند هستید و در عین حال می‌خواهید در خط مقدم تحولات فناورانه و دیجیتال قرار بگیرید، گرایش اقتصاد دیجیتال انتخابی آینده‌نگرانه است. این رشته، اقتصاد امروز و فردا را به‌هم پیوند می‌دهد. داشتن دانش ریاضی، آمار و اقتصاد‌سنجی در حد لازم و دانستن حداقل یک زبان برنامه‌نویسی در کنار مبانی و اصول اقتصاد خرد و اقتصاد کلان می‌تواند در موفقیت فارغ‌التحصیلان بسیار موثر باشد