قالی‌بافی؛ میراث هزارتوی تمدن ایرانی

فرش دستباف از برجسته‌ترین جلوه‌های هنرهای سنتی ایران به شمار می‌رود. فرش به عنوان یکی از ارزشمندترین دستاوردهای مردم، آمیخته‌ای از هنرهای دستی مانند طراحی و نقاشی، تذهیب، کاشی کاری، رنگرزی است. فرش دستباف ایران در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی و معیشتی، فرهنگی و هنری جایگاه ویژه و ارزنده‌ای دارا است و نقش مهمی را در اشتغال زایی و صادرات بر عهده دارد. در این گفت‌وگو هنرمند فعال در رشته قالی‌بافی از سابقه فعالیت هنری خود و آنچه باید از این هنر بدانیم می گوید: مریم انگشت باف هنرمند رشته قالی بافی، چله کشی و گلیم بافی در گفت‌وگو با ایسنا، عنوان کرد: از سال ۱۳۷۸ با آموزش حرفه گلیم بافی وارد سازمان فنی و حرفه‌ای شدم و از سال ۱۳۹۰ به طور حرفه‌ای در زمینه آموزش رشته قالی بافی فعالیت می‌کنم. وی در خصوص پیشینه این هنر، بیان کرد: با توجه به وجود فرش پازیریک ایران مهد هنر فرش‌بافی بوده‌ است. این هنر در دوره تیموریان با توجه به علاقه‌مندی شاهان این سلسله رونق یافت. البته اوج شکوفایی صنعت فرش ایران در دوران صفویه بود؛ توجه پادشاهان صفویه به این هنر و تشویق هنرمندان منجر به پیشرفت قابل ملاحظه هنر قالیبافی شد. این هنرمند فرش پشمی (تاروپود آن از جنس پنبه و پرز آن پشمی است)، فرش تمام ابریشم (پرز و چله آن از ابریشم است)، فرش گل ابریشم (در نقش‌ها و در حاشیه‌ها به‌جای پرز پشمی از ابریشم استفاده می‌شود و البته چله این فرش‌ها از ابریشم است)، فرش کف ابریشم (در زمینه این‌گونه فرش‌ها به‌جای پرز پشمی از ابریشم استفاده می‌شود)، فرش سوف (زمینه آن از پود ضخیم و نازک تشکیل شده و نقش گل و بوته‌ها پرزدار است) را از انوع فرش معرفی کرد. انگشت باف تاکید کرد: وسایل مورد نیاز برای قالی یکسری وسایل اصلی شامل: مواد اولیه پشم، پنبه و ابریشم و یکسری وسایل جانبی شامل: دار، دفه یا شانه، قلاب یا چاقو و سیخ پودکشی و قیچی است. وی ادامه داد: دار عبارت است از چهارچوب چوبی یا فلزی که به شکل مربع یا مستطیل می‌باشد و نقش ستون را در بافت فرش ایفا می‌کند هاف، کجو و نیمکت نیز از سایر اجزای دار هستند. انگشت باف با بیان اینکه رنگ‌های مورد استفاده در قالی‌بافی به دو دسته رنگ‌های طبیعی و شیمیایی تقسیم می شود، افزود: رنگ‌های طبیعی که منشاء گیاهی، جانوری و فلزی دارند و رنگرزی با آن‌ها به زمان دقت و مهارت زیادی نیاز دارد و رنگ‌های مصنوعی رنگ‌هایی هستند که از مواد شیمیایی تهیه می‌شود. این هنرمند قالی‌باف بیان کرد: انواع گره در قالی به طور کلی گره دستباف و گره قلاب باف است که به گره دست بافت نامتقارن و گره قلاب باف را متقارن می‌گویند. وی در خصوص ابعاد مختلف قالی اظهار کرد: قالی‌های زیر پایی از ۱۲ متری ۹ و ۶ متری، ذرع و چارک (فرش با ابعاد ۱/۳۰×۰/۸۰ )، ذرع و نیم (فرش با ابعاد ۱/۵× ۱/۰۴ و ۱/۶۰× ۱/۱۰ متر) است؛ همچنین به قالیچه هایی با ابعاد ۲۰/۲× ۱/۴ سجاده‌ای یا دوذرعی گفته می شود؛ به قالیچه هایی با ابعاد ۲/۵×۱/۵ که ریز بافت باشند پرده ای می‌گویند. انگشت باف اضافه کرد: به فرش‌هایی که از نظر عرض از قالی کم عرض تر و از نظر درازا از چهار متر کم‌تر باشد کلّگی می‌گویند. و کناره فرشی است که برای مفروش کردن راهروها و راه پله‌ها استفاده می شود و پهنای آن از ۷۰/۱ تا ۵/۰ متر و طول آنها از ۳ تا۱۰ متر متفاوت است. انگشت باف انواع نقشه را از نظر اندازه؛ نقشه تمام یا سراسری، نقشه یک دوم یا قدی، یک چهارم یا ربعی و نقشه تکراری یا واگیره معرفی کرد و گفت: در نقشه سراسری تمام نقش‌ و نگارها تکرار نمی‌شود به‌عبارتی هیچ قسمتی از طرح با قسمت‌های دیگر قرین نبوده و همه قسمت‌ها با هم متفاوت هستند، نقشه یک دوم معادل نیمی از پهنا و معادل تمام طول فرش می‌باشد، در واقع این نقشه نیمی از فرش است که در نیمه‌ی دیگر تکرار می‌شود. وی ادامه داد: نقشه ربعی نقشه‌ای است که نقش‌ و نگارهای آن در چهار طرف فرش تکرار می‌شود، و نقشه تکراری و واگیره به طرحی که نقش‌ و نگارها هم در طول و هم در پهنای فرش تکرار می‌شود می‌گویند. انگشت باف لوار یا کناره، حاشیه و متن یا زمینه را از بخش‌های مختلف نقشه قالی معرفی کرد و گفت: به گل وسط فرش ترنج می‌گویند که به صورت‌های دایره، بیضی و لوزی ترسیم می‌شود؛ که به ترنج دایره‌ای، ترنج خورشیدی گفته می‌شود. برای تزیین اطراف ترنج از گلوله‌ها و سر ترنج و کلاله هایی که به‌صورت های متفاوتی تزیین شده‌اند استفاده می‌شود در بعضی از نقشه‌ها برای تزیین مرکز فرش از دو یا سه ترنج که در میان هم طرح می‌شوند استفاده می‌شود که به این نوع ترنج مداخل می‌گویند. وی بیان کرد: مثلث‌های چهارگوشه‌ی زمینه‌ی فرش را لچک می‌گویند که از نظر طرح معمولا متناسب با ترنج می‌باشد ولی در بعضی موارد می‌تواند طرحی متفاوت با ترنج داشته باشد اگر لچک‌های چهار گوشه‌ای فرش آن‌قدر بزرگ باشد که به‌هم متصل شوند و همانند طره زمینه را دربرگیرند به آن لچک طره دار می‌گویند. این هنرمند قالی‌باف تصریح کرد: استقبال عمومی برای یادگیری این هنر خیلی زیاد است و به خصوص نسل جوان نسبت به این هنر خیلی ابراز علاقه می‌کنند. وی تاکید کرد: دستمزد پایین، قیمت گذاری پایین و خرید کم با توجه به زمان و کار زیاد قالی‌باف از مشکلات هنرمندان فعال در رشته قالی‌بافی است. اگر چه بازار همیشه دنبال بافنده است اما به دلیل دستمزد پایین افراد خیلی تمایل به کار برای بازار ندارند. انگشت باف تجربه و تمرین، علاقه، خلاقیت، ذوق هنری و پشتکار را لازمه ورود به عرصه قالی‌بافی دانست و افزود: سازمان فنی و حرفه‌ای بر اساس استانداردها و به صورت کاملا حرفه ای هنر قالی‌بافی سنتی، چله کشی و قالی کدبافی را به علاقه‌مندان آموزش می دهد بنابراین آموزش این هنر در دسترس همه به ویژه نسل جوان قرار دارد.