از رشد علمی و فناوری عربستان تا رشد علمی و فناوری ایران

به گزارش بازارکار از روابط عمومی وزارت علوم،  در ۵ سال گذشته میزان تولیدات علمی ایران با رشد ۴۰ درصدی همراه شده است، اما اکنون این روند در حال کاهش است و با حدود ۵ درصد در یک سال گذشته سیر نزولی را طی کرده است. روسیه به علت وقوع جنگ و تحریم‌ها در حال تجربه کاهشی شدن میزان تولیدات علمی خود است و ترکیه در حوزه‌های علوم پایه به خصوص یک سال گذشته در حال پیشی گرفتن از ایران است و در قالب طرح‌های پژوهشی مشترک همکاری می‌کند و تحت بورس‌های توبیتک از ظرفیت استادان و پژوهشگران بین‌المللی استفاده می‌کند و رشد ترکیه نسبت به عربستان واقعی‌تر است.
سهم ایران از تولیدات بین‌المللی حدود یک و نیم درصد در هر هزار نفر است که سرانه مطلوب و قابل قبولی را نشان می‌دهد؛ سهم مقالات علمی ثبت شده به نسبت جمعیت ایران در پایگاه اسکوپوس سال گذشته ۷۷ هزار بوده و امسال به ۷۴ هزار مقاله رسیده است.
عربستان هم در حوزه‌های علوم پایه و فنی با جذب پژوهشگران تراز اول دنیا و استفاده از ظرفیت آنها در دانشگاه‌های خود در حال رشد نسبت به ایران است. استادانی که بدون کسب اجازه از دانشگاه‌های خود با عربستان همکاری کرده‌اند، در کشور‌های خود در حال بازپرسی و تعلیق هستند.
به گفته صمد نژادابراهیمی مدیرکل دفتر سیاستگذاری و برنامه ریزی امور پژوهشی وزارت علوم در میان کشور‌های رقیب همسایه، رشد عربستان نسبت به ترکیه غیر واقعی‌تر بوده است، اما در آینده احتمالاً بهبود می‌یابد؛ چراکه با تغییر ریل سیاست گذاری‌های علمی، جذابیت حضور دانشمندان برتر دنیا را در کشور خود ایجاد کرده‌اند.
وضعیت GDP کشور چین بالغ بر ۱۷ هزار میلیارد است که سهم پژوهش و فناوری از این رقم بسیار قابل توجه است، اما در ایران سهم پژوهش از GDP در حدود ۳ میلیارد دلار است؛ یعنی چین نسبت به اندازه کل GDP ایران در علم و فناوری سرمایه گذاری می‌کند GDP ترکیه ۹۰۶ میلیارد دلار و سهم پژوهش فناوری از این حوزه حدود ۱۲ میلیارد دلار است.
بر همین اساس خبرگزاری آنا گفت‌وگویی را با مرتضی طاهری مشاور وزیر علوم در امور مرجعیت علمی، فناوری و نوآوری داشته که به شرح زیر است:
آنا: دلیل اصلی پیشی گرفتن عربستان در رتبه‌بندی‌های منطقه از ایران را چه می‌دانید؟
طاهری: عربستان در سال اول ارتقای رتبه‌بندی‌ها علم را سیاسی و با سازوکار‌های مختلف اقدام به جذب پژوهشگران برتر خارجی کرد و دانشگاه کینگ فهد در عربستان بدون ایجاد رابطه‌های استخدامی به خرید افلیشن و دانشمندان برتر دنیا اقدام کرد و در قبال درج اسامی دانشگاه‌های عربستانی در مقالات این دانشمندان، حقوق و مزایای فراوانی را تخصیص می‌داد.
یکی دیگر از فعالیت‌های کشورعربستان در ارتقای رتبه‌بندی‌های علمی بین المللی این بود که به واسطه ارائه فاند‌های جذاب به اعضای هئیت علمی غیرعربستانی، وارد مذاکره با استادان برجسته پراستناد دنیا می‌شود. عربستان دستاورد‌های علمی را خریداری می‌کند تا رتبه بین‌المللی خود را ارتقا دهد، این امر خلاف قواعد اخلاق در نشر است و عربستان در سال اولی که این سیاست‌ها را جاری و ساری کرد، در مقالات رترکت (استردادی) آمار چشمگیری از مقالات استناد شده را رقم زد که به نوعی سر و صدای زیادی داشت، اما این موضوع به مرور در حال پالایش بوده و شکل و سیاق خاص به کارهایشان می‌دهند.
دلیل تعداد کم دانشمندان یک و دو درصد علمی برتر دنیا در حوزه موضوعی علوم انسانی
علوم انسانی دارای ویژگی‌های بومی و وابسته به فرهنگ است و این موضوع به بهترین شکل‌ی تواند تفکر، ارزش‌ها و اعتقادات کشور را در قالب سازوکار‌های دیپلماسی علمی در دنیا به تصویر کشیده و اقتدار، امنیت و تعامل را برای کشور به ارمغان بیاورد. از این جهت، این موضوع به عنوان امری ارزشمند تلقی می‌شود؛ چراکه دانشمندان علوم انسانی می‌توانند با نمایان کردن عملکرد خود در حوزه پژوهش، نگاه دنیا را به سمت خود خیره کنند؛ بنابراین به نظر می‌رسد که اگر تعداد دانشمندان پراستناد علوم انسانی بیشتری در کشور داشته باشیم از لحاظ اثرگذاری در آموزش عالی فوق العاده موفق عمل خواهیم کرد.  مهم‌ترین کارکرد و خروجی مقالات پراستناد در دنیای نشر این است که الگو و نقشه راهی برای نشریات می‌شوند.
آنا: با توجه به اهمیت ویژه مقام معظم رهبری به بحث مرجعیت علمی جمهوری اسلامی ایران، با چه سازوکارهایی می‌توان در منطقه و جهان مرجع علمی شد؟
طاهری: فضای آموزش عالی این روز‌ها از مباحث مرتبط با علم و فناوری پر شده است، دو سال گذشته معاونت فناوری در آموزش عالی ایجاد شد که اهمیت مرجعیت علمی را نشان می‌دهد. همچنین آئین‌نامه‌های موثر در این حوزه به سمت و سویی رفته‌اند تا ارتقا و تثبیت و تقویت به مرجعیت علمی منتج شوند. مباحث فناوری در تغییر آئین‌نامه ارتقا که بسیار مورد تاکید مقام معظم رهبری بوده است رنگ تازه‌ای به خود گرفته و در تلاش هستیم تا اعضای هیئت علمی و پژوهشگران را در راستای اثربخشی این موضوعات سوق دهیم که مرجعیت علمی را محقق می‌کنند.
 وقتی که در حوزه نشریات به بهترین شکل ممکن در مجلات وب آو ساینس و اسکوپوس سرمایه گذاری می‌کنیم و تعداد نشریات را افزایش می‌دهیم، امکان بهره برداری مخاطبان ملی و بین‌المللی را افزایش داده‌ایم. مقالاتی که در دنیای امروز علم و فناوری اقبال دارند و خوب دیده شده و بخوبی بازنشر می‌شوند، اثرگذاری اجتماعی بهتری خواهند داشت؛ بنابراین در زیست بوم جدید هدایت افراد با هدف اثرگذاری انجام می‌شود. در راستای اهمیت موضوع مرجعیت علمی، وزارت علوم همایش ملی مرجعیت علمی را در پایان آبان ۱۴۰۲ توسط موسسه تحقیقات و سیاست علمی کشور برگزار کرد.
آنا: با توجه به ظهور فناوری‌های جدید مانند هوش مصنوعی، ایران چگونه می‌تواند متناسب با تکنولوژی‌های روز دنیا گام بردارد؟
طاهری: یکی از مزیت‌های رقابتی پژوهشگران و دانشمندان برتر این است که در دنیا پیرامون مسائل فناوری‌های نوظهور و هوش مصنوعی حرفی برای گفتن داشته باشند تا در گسترش مرز‌های دانش موثرتر باشند. در این راستا، ظهور و بروز هوش مصنوعی تهدید محسوب نمی‌شوند؛ چراکه خالق این فناوری انسان است و می‌تواند آن را استفاده کند و برآن تسلط داشته و بهره برداری کند، این تحول می‌تواند بیش از پیش به عنوان پیشران‌های موثر به مرز‌های گسترش دانش کمک کند.