مدرک‌گرایی؛ آفت نسل معاصر ما

سال‌هاست که در جامعه ما داشتن یک مدرک دانشگاهی با اعتبار و جایگاه اجتماعی گره خورده است. بسیاری از خانواده‌ها فرزندان خود را به سمت دانشگاه سوق می‌دهند و تصور می‌کنند که تنها راه موفقیت از مسیر مدرک‌گرایی (Credentialism) می‌گذرد. اما واقعیت چیز دیگری را نشان می‌دهد: داشتن یک مدرک دیگر تضمین‌کننده موفقیت شغلی نیست. دنیای کار دیگر مانند گذشته نیست. مدرک تحصیلی همچنان ارزشمند است، اما این مهارت‌ها هستند که آینده را می‌سازند. پس، آیا آماده‌اید که به جای مدرک، روی مهارت‌های خود سرمایه‌گذاری کنید؟

سال‌هاست که در جامعه ما داشتن یک مدرک دانشگاهی با اعتبار و جایگاه اجتماعی گره خورده است. بسیاری از خانواده‌ها فرزندان خود را به سمت دانشگاه سوق می‌دهند و تصور می‌کنند که تنها راه موفقیت از مسیر مدرک‌گرایی (Credentialism) می‌گذرد. اما واقعیت چیز دیگری را نشان می‌دهد: داشتن یک مدرک دیگر تضمین‌کننده موفقیت شغلی نیست.
در سال‌های اخیر، شرکت‌های بزرگ و کارفرمایان به جای اینکه تنها به مدرک تحصیلی توجه کنند، مهارت‌های واقعی و توانایی‌های عملی افراد را می‌سنجند. این تغییر نگرش باعث شده که مهارت‌گرایی (Skill-oriented) به عنوان یک روند جدید در دنیای کار و آموزش مطرح شود. مانی مدرک دانشگاهی یک ارزش بزرگ محسوب می‌شد و استخدام شدن بدون مدرک معتبر تقریباً غیرممکن بود. اما امروزه، بسیاری از فارغ‌التحصیلان دانشگاه‌ها پس از سال‌ها تحصیل، با یک واقعیت تلخ روبه‌رو می‌شوند: مدرکشان به تنهایی برای ورود به بازار کار کافی نیست. شاید شما هم شنیده باشید که برخی کارفرمایان می‌گویند: «به دنبال فردی با تجربه کاری هستیم، نه صرفاً یک مدرک‌دار!» این موضوع نشان می‌دهد که دیگر داشتن یک مدرک عالی کافی نیست، بلکه توانایی انجام کار (Practical Skills) و داشتن تجربه عملی اهمیت بیشتری پیدا کرده است.
تغییر مسیر؛ مهارت‌گرایی در دنیای مدرن

دنیای امروز به سمت مهارت‌محوری حرکت می‌کند. شرکت‌های پیشرو مانند گوگل، تسلا و اپل دیگر مدرک دانشگاهی را یک الزام نمی‌دانند، بلکه مهارت‌های فنی، خلاقیت و توانایی حل مسئله را در اولویت قرار داده‌اند. در این میان، افرادی که مهارت‌های خاص و کاربردی دارند، شانس بیشتری برای ورود به بازار کار پیدا می‌کنند.

چرا مهارت مهم‌تر شده است؟

بازار کار تغییر کرده است: با پیشرفت فناوری، برخی از رشته‌های تحصیلی کارایی گذشته را ندارند و مشاغل جدیدی به وجود آمده‌اند که نیاز به مهارت‌های عملی دارند. کارفرمایان به دنبال خروجی هستند: برای بسیاری از مشاغل، داشتن مهارت و توانایی حل مشکلات واقعی مهم‌تر از دانستن تئوری‌های دانشگاهی است. رشد سریع دوره‌های آموزشی آنلاین: امروز هر فردی می‌تواند بدون نیاز به مدرک رسمی، از طریق دوره‌های آنلاین (Online Courses) مهارت‌های مورد نیاز خود را یاد بگیرد. اگر می‌خواهید در دنیای امروز موفق باشید، باید مهارت‌هایی کسب کنید که در بازار کار ارزشمند باشند. تحصیلات دانشگاهی مهم است، اما بدون مهارت‌های عملی، نمی‌تواند شما را به موفقیت برساند.


چند ایده خوب برای حرکت به سمت مهارت‌گرایی

یادگیری مداوم: به جای تکیه بر مدرک، به دنبال یادگیری مداوم باشید. سایت‌هایی مانند Coursera، Udemy و LinkedIn Learning دوره‌های رایگان و حرفه‌ای ارائه می‌دهند.
کسب تجربه عملی: کارآموزی، پروژه‌های فریلنسری و کار‌های داوطلبانه می‌توانند تجربه‌ای ارزشمند برای ورود به بازار کار باشند.
تقویت مهارت‌های نرم (Soft Skills): مهارت‌هایی مثل ارتباط مؤثر، مدیریت زمان، کار تیمی و تفکر انتقادی می‌توانند شانس شما را برای موفقیت افزایش دهند.
متخصص شدن در یک زمینه خاص: داشتن یک مهارت خاص مثل برنامه‌نویسی، دیجیتال مارکتینگ، طراحی گرافیک یا تولید محتوا می‌تواند شما را از دیگران متمایز کند.
شبکه‌سازی (Networking): ارتباط با افراد حرفه‌ای و حضور در رویداد‌های تخصصی می‌تواند فرصت‌های شغلی جدیدی برای شما ایجاد کند.

اما از سمتی دیگر، با وجودی که تحصیلات دانشگاهی به‌عنوان یکی از پایه‌های اساسی پیشرفت جوامع انسانی و موتور اصلی توسعه اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی، در دهه‌های گذشته در جایگاه ویژه‌ای بوده است، اما در سال‌های اخیر، روندی از بی‌رغبتی نسبت به ادامه تحصیل در دانشگاه‌ها، به‌ویژه در میان جوانان ۱۸ تا ۲۴ سال، توجه به سیاست‌گذاران و جامعه‌شناسان را به خود جلب کرده است. تغییر نگرش جوانان نسبت به تحصیلات عالی در دهه‌های اخیر، تغییرات فرهنگی در جوامع باعث تغییر نگرش نسل جوان به دانشگاه شده است، براساس یک پژوهش از مؤسسات پژوهش‌های اجتماعی هاروارد (۲۰۲۳)، بیش از ۵۰ درصد از جوانان ۱۸ تا ۲۴ سال در ایالات متحده اعلام کردند که دانشگاه را به‌عنوان یک ضرورت برای موفقیت در زندگی نمی‌بینند. تاثیر الگو‌های موفقیت جدید در رسانه ها، مانند کارآفرینان جوان یا اینفلوئنسر‌های شبکه‌های اجتماعی که بدون تحصیل دانشگاهی به موفقیت رسیده‌اند. نقش خانواده‌ها در تصمیم‌گیری‌های جوانان؛ خانواده‌ها نیز تأثیر زیادی در تصمیم گیری نسل جوان دارند. به عنوان مثال؛ در اسکیناوی که سیاست‌های آموزشی آموزش بر مهارت‌آموزی در مدارس اجرا می‌شود، والدین فرزندان خود را به سمت دانشگاه هدایت می‌کنند و در مقابل، در آسیایی مانند ژاپن و کره جنوبی، فشار خانواده‌ها برای ورود به دانشگاه هنوز بسیار بالاست. تاثیر رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی که رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی به‌طور مستقیم بر نگرش و رفتار نسل جوان تأثیر می‌گذارند. طبق گزارشی از Statista (۲۰۲۳)، بیش از ۷۰ درصد از کاربران جوان اینترنت می‌توانند مهارت‌های جدید را از طریق پلتفرم‌هایی مانند یوتیوب، Coursera یاد بگیرند. این امر نشان‌دهنده جذابیت بیشتر آموزش‌های غیررسمی و کاربردی نسبت به تحصیلات دانشگاهی رسمی است و به عنوان مثال «آموزش‌های ویدئویی در حوزه‌هایی مانند برنامه‌نویسی، طراحی گرافیک و بازاریابی دیجیتال نیاز به مدرک تحصیلی را بی‌اثر کرده‌اند.»

کاهش جذابیت دانشگاه به‌عنوان فضای اجتماعی

یکی از مناطقی که در دانشگاه‌ها منتشر شده، جذابیت به‌عنوان یک محیط اجتماعی است. افزایش آموزش‌های آنلاین، فعالیت‌های اجتماعی سنتی در دانشگاه‌ها را کاهش داده است. طبق تحقیقی از مؤسسه مطالعات دانشگاهی کمبریج (۲۰۲۲)، بیش از ۳۵ درصد از دانشجویان گزارش کرده‌اند که دانشگاه دیگر به‌عنوان فضایی برای ارتباطات اجتماعی و فرهنگی جذابیت سابق را ندارد. نرخ اقتصادی نسبت به تحصیل در دانشگاه؛ افزایش هزینه‌های تحصیلات دانشگاهی؛ در سال‌های اخیر، هزینه‌های مرتبط با دانشگاه‌های دانشگاهی به‌طور قابل‌توجهی افزایش یافته است. این افزایش شامل شهریه‌ها، هزینه‌های مسکن، کتاب‌ها و سایر ملزومات تحصیلی می‌شود. به‌عنوان مثال، در بریتانیا، دولت در حال بررسی افزایش شهریه‌های دانشگاهی به ۱۰۵۰۰ پوند در سال است که می‌تواند به میزان بیشتری برای دانشجویان تحمیل کند.

افزایش بدهی‌های دانشجویی با افزایش هزینه‌های تحصیل، دانشجویان برای تحصیلات مالی خود به وام‌های دانشجویی متوسل می‌شوند. این امر باعث افزایش بدهی‌های دانشجویی می‌شود که تأثیری بر تصمیم گیری جوانان برای ادامه تحصیل ندارد. ترس از بدهی‌های بلندمدت و تأثیر آن بر زندگی پس از فارغ‌التحصیلی، بسیاری را از ورود به دانشگاه منصرف می‌کند. نرخ بالای بیکاری فارغ‌التحصیلان که یکی از چالش‌های مهم اقتصادی و اجتماعی، ارزیابی بیکاری از فارغ‌التحصیلان دانشگاهی است. عواملی مانند عدم تطابق مهارت‌های آموزشی با نیاز‌های بازار کار، رکود اقتصادی و محدودیت‌های شغلی در برخی حوزه‌ها در این موضوع نقش دارند و این وضعیت باعث شده است که بسیاری از جوانان، تحصیلات دانشگاهی را به‌عنوان مسیری مطمئن برای دستیابی به شغل مناسب نبینند و به دنبال مسیر‌های جایگزین باشند. فرصت‌های شغلی جایگزین و آموزش‌های مهارتی؛ با توسعه فناوری و تغییرات در بازار کار، فرصت‌های شغلی به وجود آمده است که نیاز به تحصیل دانشگاهی ندارند؛ تعداد زیادی از جوانان می‌توانند با شرکت در دوره‌های آموزشی کوتاه‌مدت و کسب مهارت‌های خاص، وارد بازار کار شوند و کسب درآمد کنند و این مسیر‌ها بیشتر سر کمتری دارند و به‌اعتقاد می‌شوند، که برای جوانان جذابیت بیشتری نسبت به تحصیلات دانشگاهی دارند. روان‌شناختی و فردی کاهش نسبت به تحصیل در دانشگاه، استرس و اضطراب مرتبط با دانشگاه که یکی از عوامل مهم، استرس و روانی است که بسیاری از دانشجویان در طول تحصیل تجربه می‌کنند. بر اساس گزارشی از مؤسسه ملی سلامت روان آمریکا (NIMH, ۲۰۲۳)، بیش از ۶۰ درصد از دانشگاهی از مشکلات مرتبط با اضطراب، افسردگی یا فرسودگی تحصیلی رنج می‌برند. این چالش‌ها باعث ورود به دانشگاه را در کاهش کاهش می‌دهد و محل مرتبط با استرس؛ فشار برای موفقیت تحصیلی و حفظ معدل بالا است و نگرانی از پیدا کردن شغل پس از فارغ‌التحصیلی، چالش‌های مرتبط با زندگی مستقل در دوران دانشگاه است.

نام انگیزه شخصی برای تحصیلات دانشگاهی که جوانان در سنین ۱۸ تا ۲۴ سال به دنبال کشف هویت و علایق شخصی خود هستند. در این مرحله از زندگی، بسیاری از آن‌ها ممکن است احساس کنند که دانشگاه با نیاز‌های روانشناختی آنها، خودشناسی یا خلاقیت، همخوانی را ندارد. بر اساس مطالعات بین‌المللی روان‌شناسی تحصیلی (۲۰۲۲) مجله منتشر شد، ۴۰ درصد از جوانان اعلام کرده‌اند که تحصیلات رسمی برای رسیدن به اهداف شخصی آن‌ها جذاب نیست. تاثیر فرسودگی تحصیلی در دوران مدرسه از فرسودگی تحصیلی، به‌ویژه در سیستم آموزشی که بر رقابت شدید است، تأثیر مستقیمی بر انگیزه جوانان برای ادامه تحصیل دارد، در چین و کره جنوبی، فشار برای قبولی در دانشگاه‌های برتر باعث می‌شود که بسیاری از دانش‌آموزان در پایان دوران دبیرستان از تحصیل دل‌زده شوند و در ایران نیز رقابت‌های مرتبط با آزمون کنکور مشابه بر روحیه جوانان برگزار می‌شود.

تغییرات در اولویت‌های نسل جوان

نسل Z (متولدین ۱۹۹۷ تا ۲۰۱۲) ارزش‌های متفاوتی نسبت به نسل‌های قبل دارند. این نسل بیشتر به دنبال کردن علایق شخصیت، تجربه‌پذیری در زندگی و تجربه‌های کوتاه‌مدت است و از زمانی که جوانان به مدت طولانی در یک مسیر چهار یا پنج ساله دانشگاهی هستند، به دنبال فرصت‌هایی هستند که به آن‌ها می‌توانند سریعتر و کمترین زمان ممکن را شروع کنند. مشکلات مرتبط با عزت‌نفس و خودباوری که جوانانی که در دوران تحصیل با مشکلات عزت‌نفس یا اعتمادبه‌نفس مواجه می‌شوند، ممکن است احساس کنند که ادامه تحصیلات عالی را ندارند؛ این امر می‌تواند به دلیل تجربیات گذشته در مدرسه، فشار‌های مشترک یا مقایسه با همسالان باشد.

پیشنهادات و راهکار‌های عملی برای افزایش رغبت جوانان به تحصیل در دانشگاه

اصلاح نظام آموزشی، تمرکز بر مهارت‌آموزی عملی، یکی از مشکلات اصلی دانشگاه‌ها بیش از حد از حد بر مباحث تئوریک است. ارائه برنامه‌های آموزشی که به دانشجویان مهارت‌های عملی و کاربردی برای آموزش داده می‌شود، می‌تواند باعث افزایش آن‌ها شود و به عنوان مثال: اسکاندیناوی مانند فنلاند، برنامه‌های آموزشی بر روی پروژه و عملی را در دانشگاه‌ها اجرا می‌کنند که در افزایش رضایت دانشجویان نقش داشته باشند. بازنگری در شیوه‌های ارزشیابی؛ جوانان از سیستم‌های سنتی امتحانات خسته می‌شوند و از روش‌های ارزشیابی استفاده از جایگزینی برای ارزیابی پروژه‌ها یا فعالیت‌های گروهی می‌تواند باعث ایجاد استرس تحصیلی شود و باعث تقویت دانشجویان شود.

کاهش هزینه‌های تحصیل

ارائه کمک‌های هزینه‌ها و بورسیه‌های تحصیلی، دولت‌ها و دانشگاه‌ها باید با افزایش بورسیه‌ها و وام‌های تحصیلی، بار مالی را کاهش دهند. در آلمان، دانشگاه‌ها شهریه‌ای به‌عنوان مثال نمی‌توانند هزینه‌های تحصیل دانشجویان را پوشش دهند که این امر باعث جذب دانشجویان داخلی و بین‌المللی می‌شود.

کاهش شهریه دانشگاه‌های دولتی و خصوصی که دولت‌ها می‌توانند با امکانات مالی دانشگاه‌ها، شهریه‌ها به میزان قابل‌توجهی کاهش پیدا کنند. این اقدام می‌تواند دلیل بسیاری از جوانان را که به مسائل اقتصادی از تحصیل منصرف شده است، به دانشگاه بازگرداند؛ تقویت ارتباط دانشگاه با بازار کار همچنین، همکاری دانشگاه‌ها با صنایع و برنامه‌های کارآموزی و همکاری با شرکت‌ها باید بخشی از برنامه درسی باشد تا دانشجویان مهارت‌های لازم برای ورود به بازار کار را کسب کنند. ایجاد مراکز مشاوره شغلی در دانشگاه‌ها وایجاد مراکزی برای مشاوره شغلی به دانشجویان می‌تواند زمینه شغلی آن‌ها را روشن‌تر کند و باعث افزایش آن‌ها شود. تغییرات فرهنگی و اجتماعی فرهنگ‌سازی برای ارزش‌گذاری بر مهارت و مهارت وایجاد یک فرهنگ اجتماعی که به جای مدارک دانشگاهی، به مهارت‌ها و دانش‌آموزان می‌تواند منجر به افزایش تحصیل شود. رسانه‌ها و نهاد‌های فرهنگی می‌توانند نقش مهمی در این زمینه داشته باشند. از طرفی، کاهش فشار‌های اجتماعی برای ورود به دانشگاه و خانواده‌ها و جامعه باید بفهمند که مسیر موفقیت تنها از دانشگاه نمی‌گذرد. تغییر مسیر‌های جایگزین آموزش‌های فنی و حرفه‌ای می‌تواند فشار را از روی جوانان بردارد و استفاده از فناوری برای آموزش جذاب‌تر کردند.

توسعه آموزش‌های دیجیتال

از فناوری‌های نوین مانند استفاده از روش‌های مصنوعی و مجازی، می‌توان تجربه را جذاب‌تر و کاربردی‌تر کرد؛ به عنوان مثال «دانشگاه‌های پیشرفته از دوره‌های آنلاین آنلاین و مجازی برای ارائه استفاده می‌کنند که باعث افزایش مشارکت دانشجویان می‌شود.» ارائه دوره‌های آنلاین رایگان و پذیرش‌پذیر بسیاری از جوانان به دلایل زمانی یا مکانی نمی‌توانند به دانشگاه بروند. ارائه دوره‌های آنلاین با کیفیت می‌تواند این مشکل را برطرف کند. برای افزایش علاقه جوانان به تحصیل در دانشگاه، باید اصلاحات اساسی در آموزشی، اقتصادی، و فرهنگی نظام می‌گیرد. ترکیبی از آموزش‌های مهارتی، کاهش هزینه‌های تحصیل، و ایجاد ارتباط نزدیک‌تر بین دانشگاه‌ها و بازار کار می‌تواند این چالش را برای رشد برای تبدیل کند. با جامع و هماهنگ می‌توان نظام آموزش عالی را تنها به جایگاه واقعی خود بازگرداند و دانشجویان را احیا کرد.