سخنان شنیدنی مدیر عامل شرکت کشت و صنعت روژین تاک در نشست یک تجربه:
کد بانو ها و خانم های خانه کارشناسان کیفیت و تضمین کننده فروش ما هستند
تازه ها
مساله ای بنام افت تحصیلی دانش آموزان؛
افت تحصیلی مسئله‌ای است که دانش‌آموزان در طول تحصیل به طوری طبیعی با آن مواجه می‌شوند، اما این موضوع به دنبال انتشار آماری از سوی وزارت آموزش و پرورش واکنش‌های بسیاری را به همراه داشت، زیرا حاکی از افت تحصیلی بین دانش‌آموزان کشور بود، لذا می‌طلبد برنامه‌ریزی موثری برای بهبود این شرایط اندیشیده شود.
به گزارش بازارکار از خبرگزاری ایمنا، برخلاف تصور عامه اُفت تحصیلی تنها شامل تجدیدی و مردودی دانش‌آموز در یک یا چند درس نیست، بلکه آموخته‌ها و توانایی افراد در درک آموزش‌ها از آنچه انتظار می‌رود کمتر باشد، اُفت تحصیلی روی داده است، این افت می‌تواند از فردی به فردی دیگر متفاوت باشد و علاوه بر این، مدت زمان درگیری با آن نیز بسته به شرایط ایجادکننده آن دارای تفاوت باشد، اما زمانی که تعداد بسیاری از دانش‌آموزان در مقطعی، دچار افت تحصیلی می‌شوند و این مسئله خود را در آمارهای مستند و رسمی نشان می‌دهد، زنگ خطر تشویش و نگرانی‌ها در خانواده‌ها به ویژه اگر دانش‌آموزان نزدیک به ایام کنکور داشته باشند را به صدا درمی‌آورد که نیازمند تمهیدات لازم است، به طوری که آماری که به تازگی از میانگین معدل دانش‌آموزان در امتحانات خرداد ۱۴۰۲ منتشر شده، بیانگر افت تحصیلی آنها است، چرا که بر اساس این آمار، میانگین کشوری نمرات دانش‌آموزان در امتحانات نهایی خرداد ۱۴۰۲ در رشته علوم تجربی ۱۱.۲۳، رشته ریاضی و فیزیک ۱۰.۷۹، رشته ادبیات و علوم انسانی ۸.۷۵ و رشته علوم و معارف اسلامی ۱۰.۵۶ بوده است.
بر این اساس، انتشار آمار افت تحصیلی دانش‌آموزان سبب بروز اظهار نظرهای زیادی از سوی کارشناسان آموزشی، فعالان اجتماعی و کاربران شبکه‌های اجتماعی شد، به طوری که محسن زارعی، معاون وزیر آموزش و پرورش و رئیس مرکز ارزشیابی و تضمین کیفیت نظام آموزش و پرورش به این انتقادها واکنش نشان داد و اعلام کرد که آنچه در خرداد ۱۴۰۲ اتفاق افتاد، یک تغییر رویکرد بود، چرا که آموزش و پرورش مسیر خود را از حافظه محوری به سمت یادگیری عمیق دانش‌آموزان سوق داده است.
به گفته وی، سوالات امتحان نهایی طبق اهداف برنامه درسی طراحی می‌شوند تا بدانیم دانش‌آموزان تا چه میزان به اهداف برنامه آموزشی دست پیدا کرده‌اند، این می‌تواند مبنای قضاوت برای سال‌های بعد قرار گیرد، این آغاز برای یک تحول بزرگ در آموزش و پرورش است تا ریل‌گذاری آموزش و پرورش بر این اساس صورت گیرد، این امر به استان‌ها، مناطق و مدارس ارسال و از مدیران درخواست شده تا بر این اساس واکاوی داشته باشند و برنامه‌ریزی کنند.»
اما اعداد رسمی اعلام شده می‌گویند که در یک دهه گذشته شاهد روندی نزولی در نمرات دانش‌آموزان بوده‌ایم و این اولین بار است که دولت تمام اهتمام خود را برای شفافیت و رفع این مسئله به کار گرفته است، به طوری که سید ابراهیم رئیسی رئیس جمهور کشور طی اعلام و انتشار این آمارها؛ در جلسه عصر روز یکشنبه بیست‌وچهارم دی؛ هیئت دولت با تأکید بر اهمیت اعتماد خانواده‌ها نسبت به کیفیت مراکز علمی و اطمینان‌بخشی به آنها در رابطه با شرایط آموزشی، به وزیر آموزش و پرورش مأموریت داد برای اطلاع و اطمینان خانواده‌ها از وضعیت آموزشی و نمرات دانش‌آموزان گزارشی ارائه کند.
میانگین نمرات دانش‌آموزان دارای شیب نزولی است
تنها با گذشت چند ساعت از این دستور، در صبح روز دوشنبه بیست‌وپنجم دی، رضامراد صحرایی، وزیر آموزش و پرورش در همایش مشترک شوراهای آموزش پرورش در محل وزارت کشور، با تاکید بر اینکه معتقد به مردم هستیم و باید وضع آموزش و پرورش کشور را به مردم بگوییم، اظهار کرده است: برخی به جای آنکه امید را ببینند، اعلام کردند، میانگین معدل رشته علوم انسانی ۸.۷۵ است؛ آیا این معدل حاصل عملکرد دولت دو ساله است! این معدل پایه دوازدهم است و شفاف به مردم گفتیم که این وضعیت آموزش کشور در دولتی است که آن را تحویل گرفتیم.
وی معتقد است؛ اگر نقدی از گذشته می‌کنیم، نقد افراد نیست، نقد روندهاست، آنها زحماتی کشیده‌اند که برای من امروز قابل فهم است که چه مجاهدتی لازم است تا یک کار خوب اجرایی شود. ما نقد می‌کنیم، زیرا در گذشته نظام آموزش و پرورش را به هر دلیلی به صدر نیاوردیم، اگر وزیر آموزش و پرورش، معدل امتحانات نهایی را شفاف اعلام می‌کند آن را به یک مستمسک سیاسی تبدیل نکنیم و آن را به عنوان مبنایی برای ساختن آینده قرار دهیم و برای آینده‌سازی، همه را دعوت می‌کنم تا نقد روند کنیم نه افراد و در نقد، امید را نکُشیم که امروز مهمترین نیاز ما برای ساختن آینده ایران سرتاسر افتخار، امید است.
وزیر آموزش و پرورش متذکر شده است؛ چرا افرادی که نسبت به معدل پایه دوازدهم که ضریب ۴۰ درصدی قطعی در کنکور دارد، دغدغه‌مند هستند، وقتی فقط کنکور به تنهایی سهم داشت، اما میانگین دروس تخصصی داوطلبان کنکور در رشته ریاضی فیزیک کمتر از ۱۰ درصد بود حساس نبودند، هم‌اکنون معدل ۱۱.۵ از ۲۰ یعنی ۵۷.۷ از ۱۰۰ درصد و تأثیر مستقیم در راهیابی به دانشگاه. امروز یک حقیقت دیگر وجود دارد که رئیس‌جمهوری، پدرانگی می‌کند که چندین جلسه برای موضوع معدل دانش‌آموزان برگزار کرده است، تقاضای ما این است که نقش ایجاد امید و امیدآفرینی در جامعه را به درستی اجرا کنیم.
در این میان مطابق با اسناد رسمی؛ مقایسه این آمار با آمارهای چهار سال قبل از آن، نشان می‌دهد که میانگین نمرات دانش‌آموزان دارای شیب نزولی بوده و در واقع سال به سال آنها نمرات کمتری را کسب کرده‌اند، بر این اساس در سال ۱۴۰۱ میانگین نمرات دانش آموزان برای رشته علوم تجربی ۱۳.۰۲، رشته ریاضی و فیزیک ۱۲.۶۴، رشته ادبیات و علوم انسانی ۱۰.۲۰ و رشته علوم و معارف اسلامی ۱۲.۰۱ بوده است. این معدل در سال ۱۴۰۰، برای رشته علوم تجربی ۱۳.۱۸، رشته ریاضی و فیزیک ۱۲.۳۵، رشته ادبیات و علوم انسانی ۱۰.۴۲ و رشته علوم و معارف اسلامی ۱۲.۰۴ ثبت شده است. در سال ۱۳۹۹ نیز معدل دانش آموزان برای رشته علوم تجربی ۱۳.۷۳، رشته ریاضی و فیزیک ۱۳.۵۰، رشته ادبیات و علوم انسانی ۱۱.۳۴ و رشته علوم و معارف اسلامی ۱۲.۸۶ را نشان می‌دهد.
جالب است بدانید میانگین معدل امتحانات نهایی دانش‌آموزان سال ۱۳۹۸ یعنی چهار سال پیش، در رشته علوم تجربی ۱۳.۷۷، در رشته ریاضی و فیزیک ۱۳.۲۸، در رشته ادبیات و علوم انسانی ۱۰.۷۶ و در رشته علوم و معارف اسلامی ۱۲.۸۸ بوده است. از این رو می‌توان نتیجه گرفت که از سال ۱۳۹۸ تا کنون سال به سال وضعیت تحصیلی دانش‌آموزان بدتر شده و آنها نمرات کمتری را کسب کرده‌اند.
بیشترین معدل دانش‌آموزان مربوط به استان یزد و کمترین معدل مربوط به سیستان و بلوچستان است
همچنین بر اساس مستندات؛ نمرات امتحان نهایی دانش‌آموزان به تفکیک استان‌ها حاوی اعداد قابل تأملی است. بر این اساس دانش‌آموزان در استان‌های خراسان رضوی، خراسان جنوبی، یزد، اصفهان، سمنان، قم و مرکزی دارای میانگین معدل بین ۱۱ تا ۱۳، در استان‌های تهران، مازندران، البرز، قزوین، همدان، زنجان و آذربایجان شرقی دارای میانگین معدل بین ۱۰ تا ۱۱، در استان‌های کرمان، فارس، بوشهر، چهارمحال بختیاری، لرستان، ایلام، کرمانشاه، کردستان، خراسان شمالی، گلستان، گیلان و اردبیل دارای میانگین معدل بین ۹ تا ۱۰، در استان‌های هرمزگان، کهگیلویه و بویراحمد، خوزستان و آذربایجان غربی دارای میانگین معدل بین ۸ تا ۹ و در استان سیستان و بلوچستان دارای میانگین معدل ۷ تا ۸ بوده‌اند. بر اساس جدول میانگین نمرات دانش‌آموزان به تفکیک استان‌ها، بیشترین معدل دانش آموزان مربوط به استان یزد با ۱۲.۰۴ و کمترین معدل مربوط به سیستان و بلوچستان با ۷.۷۴ بوده است.
لازم به یادآوری است که گروهی از کارشناسان و پژوهشگران حوزه تعلیم و تربیت بر این باورند که در ۲۰ سال اخیر؛ سواد دانش‌آموزان روند نزولی داشته است و در سال‌های گذشته عوامل اجتماعی و خانوادگی را اصلی‌ترین دلیل در افت تحصیلی دانش‌آموزان می‌دانستند و در درجات بعدی عوامل آموزشی و فردی را در نظر می‌گرفتند، اما امروزه با بزرگ‌تر شدن جوامع بشری عوامل دخیل در افت تحصیلی دانش‌آموزان نیز بیشتر شده، به طوری که در سال‌های اخیر به ویژه بعد از شیوع کرونا؛ شیب منفی آن، تندتر شده است، به طوری که کارشناسان علوم‌تربیتی، دانش‌آموزان و معلمان افت تحصیلی دانش‌آموزان را برآمده از چندین عامل؛ کیفیت آموزشی پایین، بی‌انگیزگی دانش‌آموزان، نابرابری امکانات آموزشی، تعطیلی مکرر با تشدید آلاینده‌های جوی، نبود شرایط مناسب برای بهره از فضای مجازی در کنار آسیب‌های ایجاد شده در دوره کرونا می‌دانند که همه دست به دست هم داده و باعث شرایط امروز شده است.
از منظر کارشناسان و صاحبنظران افت تحصیلی به عوامل گوناگون وابسته است و این در حالی است که انتظار برطرف شدن آن به طور معجزه‌آسا و یک شبه وجود دارد، چرا که در بروز و شکل‌گیری اُفت تحصیلی دانش‌آموزان می‌توان به موضوعاتی از قبیل نداشتن اعتماد به نفس، فقدان مهارت‌های مطالعه و یا پاسخگویی به سوالات، بی‌انگیزگی برای تحصیل و مطالعه و یا نداشتن هدف مشخص برای تحصیل، وضعیت جسمانی دانش‌آموز، ترس از آزمون و توقعات والدین برای گرفتن نمره بالا، عقب انداختن کارها و ضعف در مدیریت زمان گذراندن وقت زیاد با کامپیوتر، موبایل و فضای مجازی، بیماری جسمی یا روانی در والدین، وابسته و متکی بودن فرزندان به والدین در امور درسی و تکالیف منزل از دوران ابتدایی اشاره کرد.
همچنین تحقیر، سرزنش و مقایسه نادرست فرزندان با همسالان موفق و در نتیجه پایین آوردن اعتماد به نفس و خودباوری آنها، رفتارهای نامناسب عوامل اجرایی مدرسه مانند مدیر، معاونان، دبیران و مشاوران، جو عمومی حاکم بر مدرسه از لحاظ درسی مانند سخت‌گیری بیش از حد معلمان و دبیران در دادن نمره به علت بالا فرض کردن سطح علمی مدرسه، اختلاف خانوادگی و خانواده آشفته سبک فرزندپروری نامناسب، عدم تهیه به موقع کتاب‌های درسی و فراهم آوردن وسایل کمک آموزشی، نبود همکاری نزدیک اولیا مدرسه و والدین و بی‌توجهی به موضوع ارزیابی عملکرد معلمان و مهارت‌های تدریس از دیگر موضوعات مؤثر در اُفت تحصیلی به شمار می‌آیند.
حل مسئله افت تحصیلی با شیوه‌های آنی میسر نیست / لزوم داشتن برنامه‌ریزی بلند مدت
با این حال؛ اما بسیاری از صاحبنظران، کارشناسان و متخصصان بر این نکته نیز تأکید دارند که نباید غافل بود، اُفت تحصیلی موضوع غیرقابل حلی هم نیست که نتوان در مقام جبران و رفع آن برآمد، مشروط بر اینکه در وهله نخست بپذیریم حل آن هم یک باره و ناگهانی و با شیوه‌های آنی میسر نیست و برای مقابله با این پدیده، به برنامه‌ریزی‌های درازمدت و زیربنایی احتیاج است، برنامه‌هایی که براساس واقعیت‌های اجتماعی بوده و ضمانت اجرایی به عنوان یکی از اصول برنامه‌ریزی آموزشی را داشته باشند، برنامه‌های بلند و کوتاه مدتی که در قالب تدابیر زیربنایی سیاست کلی در نظام آموزشی مانند تجدیدنظر در نظام ارزشیابی، کاهش تعداد دانش‌آموزان هر کلاس، ارزیابی هوشی دانش‌آموزان و شناخت توانایی‌های آنها قبل از شروع مقطع تحصیلی جدید، تجمیع امکانات آموزش و پرورش و استفاده بهینه از امکانات، تغییر در شیوه هدایت تحصیلی، تقویت انگیزه‌های درونی دانش‌آموزان، تغییر در نگرش‌های آموزشی معلمان، تغییر در سبک‌های مدیریت مدارس، نوآوری در روش‌های تدریس و محتوای کتب درسی، اصلاح فرآیند یاددهی، یادگیری و توجه به مشارکت مردمی و مواردی از این دست قابل اجراست.
لازم است به این نکته اشاره کنیم که جدای از تمام مشکلات ریز و درشتی که در شدت و ضعف‌های مختلف باعث اُفت تحصیل در دانش‌آموزان شده و می‌شود، بسیاری از صاحبنظران؛ تعطیلی طولانی مدارس به علت شیوع بیماری کرونا را یکی از عوامل بسیار خاص و مؤثر در این روند طی چند سال گذشته قلمداد می‌کنند، به طوری که فرشته افکاری، استادیار علوم تربیتی معتقد است؛ در بروز چنین شرایطی چندین عامل نقش دارند، یکی آنکه در دوره کرونا آموزش‌ها به صورت آنلاین بودند، اما بسیاری از مناطق ایران از بستر لازم مانند اینترنت، گوشی‌های هوشمند برای استفاده از چنین مزیت آموزشی بهره‌مند نبودند. از سوی دیگر معلمان خود آموزش ندیده بودند و نگرانی آنها به دلیل کمبود زیرساخت‌ها به شدت احساس می‌شد، از این‌رو شاهد این هستیم پایه‌های بالاتر در مهارت‌های سه‌گانه، روخوانی، نوشتن و محاسبه بسیار ضعیف هستند چراکه پایه‌های اول تا سوم را در دوران کرونا گذراندند.
این استادیار دانشگاه همچنین به انواع مدارس می‌پردازد و اذعان دارد؛ ما انواع مدارس با کیفیت‌های متفاوت داریم، مدارس غیردولتی با شهریه‌های دریافتی، برای دانش آموزان کلاس‌های کمکی و فوق برنامه بیشتری برگزار می‌کنند که متأسفانه مدارس دولتی کمتر از آن بهره می‌برند. در واقع بچه‌هایی که والدین آنها اوضاع اقتصادی و فرهنگی و اجتماعی مناسب‌تری دارند؛ نسبتاً نمرات بهتری هم داشته‌اند. استفاده از کتاب‌های کمک درسی، کلاس‌های هوشمند و آموزش‌های بیشتر موجب عملکرد بهتری در آنها شده است. این وضعیت در برخی از مناطق کشور با کلاس‌های چندپایه اوضاع را بدتر می‌کند و معلم ناچار است، برای چندین پایه در یک کلاس همزمان تدریس داشته باشد، به همین دلیل نمی‌تواند به همه دانش‌آموزان به نحو مطلوبی آموزش دهد، البته نقش سطح فرهنگی خانواده‌ها را هم در توجه به درس خواندن بچه‌ها بسیار مؤثر است و باید به سمتی برویم که مدارس کمتر برخوردار هم بتوانند از امکانات آموزشی متناسبی بهره‌مند شوند.
بر اساس این گزارش؛ کارشناسان با اشاره به اینکه پایه نظام آموزشی سنتی کشور ما مبتنی بر کلاس حضوری و ارتباط بی‌واسطه معلم و شاگردان بوده و آموزش حضوری دوران طلایی هر آموزش تئوری و عملی محسوب می‌شود، در این روند نیز دانش‌آموزان با رهنمودهای مستقیمی که از معلم و دبیر دریافت می‌کردند، موفق به یادگیری مطالب می‌شدند، معتقدند: با همه‌گیری ویروس کرونا تعطیلی مدارس را رقم زد به علت فقدان ارتباط چهره به چهره معلم و دانش‌آموزان و نیز عدم توانایی برخی والدین در هدایت تحصیلی فرزندان و رفع اشکالات درسی آنها زمینه بروز مشکلات زیادی در روند آموزش دانش‌آموزان به ویژه در مقاطع ابتدایی و آغازین تحصیل به وجود آمده است، از این‌رو ناتوانی یادگیری یا اختلال در یادگیری، یکی از مشکلات دانش‌آموزان ابتدایی است که منجر به افت تحصیلی، ایجاد نقص‌های جدی در توانایی کلامی، نوشتاری و محاسباتی کودکان می‌شود و از آنجا که این کودکان شکننده هستند، آموزش‌وپرورش باید از این افراد پشتیبانی کند تا این معضل رفع شود.
تأثیر پاندمی کرونا بر اختلال یادگیری و افت تحصیلی دانش‌آموزان
حجت‌الله مهدی، رئیس مرکز مشاوره اداره کل آموزش‌وپرورش استان اصفهان در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا با بیان اینکه ناتوانی یادگیری یا اختلال در یادگیری یکی از مشکلات دانش‌آموزان ابتدایی است که مانع یادگیری آنها می‌شود، می‌گوید: معلمان به ویژه آموزگاران دوران ابتدایی و والدین گلایه‌مند که دانش‌آموزان دچار اختلال یادگیری شده‌اند، اما از دیدگاه علمی نمی‌توانیم بگویم که شیوع اختلالات یادگیری در حال حاضر نسبت به قبل از شیوع کرونا ویروس افزایش یافته است.
وی اظهار می‌کند: زمانی که از این زاویه نگاه می‌کنیم طی دو سال شیوع کرونا ویروس، دانش‌آموزان مقاطع اول، دوم و به‌ویژه سوم ابتدایی در مدارس حضور فیزیکی نداشتند و تمام شیوه آموزش به شکل غیرحضوری برای گروه سنی حساس که باید قواعد الفبا و نگارش را یاد بگیرند از قالب تلفن‌های همراه و دیگر ابزارهای الکترونیکی بوده و فرایند رشدی و معمول آموزشی در مراحل پایه‌های ابتدایی برای آنها فراهم نشده است.
رئیس مرکز مشاوره اداره کل آموزش‌وپرورش استان اصفهان می‌افزاید: ویژگی‌های محصلان با اختلال یادگیری از چند منظر و اینکه این دانش‌آموزان از نظر سطح هوشی پایین‌تر از حد معمول باشند، مشکلات جسمی ازجمله شنوایی و بینایی مانع از عملکرد تحصیلی آنها شود و شرایط سنی و رشدی آنان همخوانی نداشته باشد، مورد بررسی قرار می‌گیرد.
وی تصریح می‌کند: اگر بخواهیم از واژه‌ای استفاده کنیم و بگوییم که این دانش‌آموزان از نظر فرایند رشدی اختلال یادگیری دارند، درواقع فرایند معمول تحصیلی خود را سپری نکردند و فرایندی که رخ داده، روند کاملی نیست؛ بنابراین آموزگاران و خانواده‌ها از اختلالات یادگیری محصلان و فرزندان خود گلایه‌مند هستند. در اصل این ناتوانی یادگیری محسوب نمی‌شوند و در حقیقت یک نوع فاصله‌گیری از سیر رشد است، چراکه در سال‌های اخیر با تعطیلی و غیرحضوری شدن مدارس، دانش‌آموزان فرایندهای ضروری مقاطع اول و دوم دبستان را کسب نکرده‌اند.
مهدی می‌گوید: در برخورد با این کودکان لازم است بدانیم درواقع آنها اختلال یادگیری ندارند و شیوع ناتوانی یادگیری نسبت به گذشته افزایش نیافته است، بلکه آنها در فرایند تحصیلی دچار مشکل هستند، لذا می‌طلبد که دو گروه در این حوزه کمک و حمایت کنند تا مباحث یادگیری و مشکل آن رفع شود، در این زمینه نقش و جایگاه اولیا و آموزگاران که بیشتر با دانش‌آموزان در ارتباط هستند بیش از پیش تأثیرگذار خواهد بود.
وی اظهار می‌کند: در مرحله نخست آموزگاران باید سطح یادگیری و اطلاعات دانش‌آموزان را مد نظر قرار دهند و با توجه به نبود شرایط برپایی کلاس‌های درس در سال‌های اخیر با دوره‌ای یک ماه مطالب سال‌های گذشته را بازخوانی کنند تا الفبای فارسی و قواعد نگارش زیر نظر معلمان به‌صورت حضوری برای محصلان آموزش داده شود تا آنها با یادگیری قوانین آموزشی وارد روند یادگیری سال تحصیلی جدید شوند.
رئیس مرکز مشاوره اداره کل آموزش‌وپرورش استان اصفهان ادامه می‌دهد: در این مسیر، نقش مهم‌تر را والدین برعهده دارند، چراکه معلمان پایه دوم و سوم ابتدایی باید بخشی از زمان را برای کتب درسی متمرکز باشند تا بتوانند مطابق آن زمان‌بندی دروس پایه را به اتمام برسانند، زیرا اگر امسال نیز دروس خود را به پایان نرسانند. بر اساس بودجه‌بندی این دانش‌آموزان هنگامی که به پایه‌های بالاتر می‌روند باز هم با مشکلاتی مواجه خواهند شد.
اهمیت همراهی خانواه‌ها در نحوه یادگیری و افت تحصیلی دانش‌آموزان
وی می‌افزاید: از سوی دیگر بعضی از آموزش‌ها و یادگیری‌ها به‌ویژه قواعد ریاضی مانند ضرب، کسر و تقسیم در پایه سوم ابتدایی از اهمیت بسزایی برخوردار است، چرا که یادگیری و کسب این اطلاعات زیربنای مباحث پایه‌های بالاتر است، لذا بسیار حائز اهمیت است که خانواده‌ها در این پایه تحصیلی توجه ویژه‌ای به دانش‌آموزان و نحوه یادگیری آنها داشته باشند.
مهدی اضافه می‌کند: باید قبول داشته باشیم که شیوع کرونا به‌طور متوسط طی دو سال، خلأ تحصیلی برای دانش‌آموزان پایه اول، دوم و به‌ویژه مقطع سوم ابتدایی ایجاد کرده و در این مدت بیشتر محصلان با تلاش آموزگاران، تنها به اندازه یک دهم فعالیت‌های دوران مدارس را انجام داده‌اند، چراکه آموزش حضوری در مدرسه‌ها امری مهم و اصلی اجتناب‌ناپذیر محسوب می‌شود به‌خصوص برای دانش‌آموزان پایه‌های ابتدایی که این فرایند آموزشی را از دست داده‌اند.
وی تصریح می‌کند: اگر میانگین اختلالات یادگیری قبل از کرونا و میزان مشکلات تحصیلی در حال حاضر را با هم مقایسه کنیم، بر اساس مباحث علمی، اختلال یادگیری دانش‌آموزان پایه‌های ابتدایی نزدیک به دو تا هشت درصد است و این بررسی در مدارس با توجه به افت تحصیلی دانش‌آموزان با میانگین سال‌های قبل تفاوت اساسی خواهد داشت.
رئیس مرکز مشاوره اداره کل آموزش‌وپرورش استان اصفهان می‌گوید: شناخت توانمندی‌ها کمک بزرگی به موفقیت در تمام حیطه‌های زندگی می‌کند، اما شناسایی استعدادهای خاص هر فرد و توجه به آنها از دوره متوسط اول رشد می‌یابد، زمانی که دانش‌آموزان فرایندهای طبیعی و معمولی رشدی خود را در دوران دبستان بدون هیچ‌گونه آسیب و کشف زود هنگام استعدادها گذرانده و مهارت‌های لازمه زندگی را به عنوان یک انسان کسب کرده باشند.
وی اظهار می‌کند: در این دوران طبق مراحل و روش‌های ویژه با شناخت استعدادها، محصلان به سمت استعدادهای خود هدایت خواهند شد که علاقه‌مندی و تفاوت در کتاب‌های درسی یکی از عوامل برای کمک و توجه به فرایندهای رشدی است؛ برای نمونه هدایت تحصیلی به منظور راهنمایی دانش‌آموزان پایه نهم در فرایند انتخاب رشته دوره تحصیلی متوسطه اول انجام می‌شود که بر اساس پرسش‌نامه استعداد و مشاوره‌های فردی و دانش‌آموزی، افراد رشته‌های مورد علاقه خود را مطابق با استعدادها انتخاب می‌کنند، اما این موضوع به تنهایی برای کشف استعدادها کافی نیست و اولیا در این حوزه باید به کمک و یاری آموزش و پرورش بیایند تا دانش‌آموزان را برای شناسایی و کشف استعدادهای خاص توانمند و در مسیرهای صحیح هدایت کنند.
مهدی با بیان اینکه بر اساس پژوهش‌های انجام شده یکی از عوامل موفق نبودن دانش‌آموزان در تحصیل و آزمون‌ها نداشتن مدیریت استرس است، خاطر نشان می‌کند: نگرانی برای آینده فرزندان و ایجاد بهترین بسترهای مناسب از دغدغه‌های خانواده‌ها است، اما به همه اولیا تاکید می‌کنم که مراقب کلمات و جملات خود در برخورد با جوانان باشند، چراکه شایسته‌تر بودن به این معنا نیست که فرزندان را تحت تأثیر استرس و فشارهای روانشناختی شدید قرار دهیم، باید در کمال آرامش و به دور از هرگونه استرسی با دانش‌آموزان برخورد شود، زیرا کنکور پایان مسیر موفقیت نیست، بلکه مسیری است بین هزاران راهی که برای موفقیت وجود دارد.
هشدار کاهش یادگیری، تشدید خستگی دانش‌آموزان با آلودگی هوا
در بین تمام این عوامل به گفته متخصصان دانشگاه علوم پزشکی تهران؛ آلودگی یکی از اصلی‌ترین دلایلی است که سبب کاهش افت تحصیلی دانش‌آموزان در مقاطع مختلف و کودکان می‌شود، هوای آلوده شهر سبب کم شدن حافظه، ضعف در یادگیری، افسردگی، استرس، بی‌حوصلگی و ناتوانی دانش‌آموز در زمان آموزش خواهد شد،
بنابراین بر اساس اطلاعات و آمار موجود، پژوهشگران دریافتند که میزان افت تحصیلی و کاهش نمرات کسب شده در بین دانش‌آموزانی که محل زندگی و مدرسه آنها در معرض آلاینده‌های جوی بالا و به ویژه سموم ناشی از احتراق موتورهای گازوئیلی و بنزینی قرار دارد، به مراتب بیشتر از سایر دانش‌آموزان است، به نحوی که ناصر جلالی دبیر انجمن مسمومیت‌ها و سم‌شناسی کشور در بیست‌ونهم شهریور سال ۱۳۸۲ هشدار داد؛ آلودگی هوا موجب کاهش ضریب هوشی و بازده دانش‌آموزان می‌شود.
وی با بیان اینکه آلودگی هوا سبب احساس خستگی، ضعف، خواب‌آلودگی و خمیازه در افراد می‌شود، اظهار کرده است: آلودگی هوا موجب عصبانیت دانش‌آموزان و کاهش گیرندگی آنها از دروس مدرسه می‌شود، زیرا زمانی که هوا آلوده باشد دانش‌آموزان به سختی تمرکز می‌کنند و مجبور هستند برای یادگیری دروس انرژی بیشتری را صرف کنند و در نتیجه حالت خستگی و عصبانیت بیشتری دارند.
دبیر انجمن مسمومیت‌ها و سم‌شناسی کشور معتقد است؛ اگر آلودگی هوا شدت بیشتری پیدا کند یا دانش‌آموزان در کنار ماشین‌های دودزا تنفس کنند، آثار سویی در بر خواهد داشت، زیرا بیشتر این آلودگی‌ها ناشی از منواکسید کربن است که بر روی دستگاه تنفسی، عصبی، قلب، خون و ریه تأثیر می‌گذارد، چرا که گازی بی‌رنگ و بی‌بو است و تمام افراد بی‌آنکه بدانند چه اثراتی می‌گذارد آن را استنشاق می‌کند.
وی با اشاره بر اینکه اداره راهنمایی و رانندگی در سال تحصیلی باید قاطعانه در مقابل ماشین‌های دودزا مقاومت کند، زیرا در غیر این صورت افرادی که دارای آسم، ناراحتی عصبی، ضعف قلب و کلیه هستند این علائم را بروز می‌دهند به ویژه در میان دانش‌آموزان سبب پایین آمدن قدرت درک مطلب آنها می‌شود، تاکید کرده است؛ دانش‌آموزان در هنگام آلودگی هوا باید از ماسک‌های مخصوص استفاده کنند که تا حدی از میزان این آلودگی‌ها به ویژه آلودگی ناشی از ذرات معلق می‌کاهد. از این‌رو اگر فردی دچار مسمومیت ناشی از آلودگی هوا شد اولین اقدام مؤثر، خارج کردن آن فرد از محل آلوده و رساندن اکسیژن به او است.
آلودگی هوا قدرت یادگیری، تمرکز و حافظه دانش‌آموزان را کاهش می‌دهد
بر این اساس؛ عباس میرنیکانی کوهستان، روانپزشک و متخصص بهداشت درمانی و آموزشی در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا، با بیان اینکه آلودگی هوا قدرت یادگیری، تمرکز و حافظه کودکان را کاهش می‌دهد و هرقدر بیشتر باشد این آسیب‌ها نیز افزایش دارد، می‌گوید: زندگی و فعالیت در اتاق‌ها و کلاس‌ها، هوای کلاس را تباه می‌کند، تنفس دانش‌آموزان در کلاس‌های شلوغ از جریان هوای سالم می‌کاهد، اگر به جای هوای مصرف شده، هوا جایگزین نشود می‌تواند به آسایش، بهداشت، کارایی، یادگیری و سلامت دانش‌آموزان آسیب برساند.
وی اظهار می‌کند: در اتاق‌هایی که هوای آنها خوب تهویه نشود به انسان احساس خفقان و ناراحتی دست می‌دهد، همچنین اختلالاتی مانند سردرد، خواب آلودگی، ناتوانی در تمرکز فکری روی می‌دهد، در چنین کلاس‌هایی عفونت‌های ناشی از ریز قطره‌ها و کم شدن مقاومت در برابر بیماری‌ها در صورت مواجهه در درازمدت بروز می‌کند، هوای اتاق‌ها و کلاس‌ها به وسیله آلاینده‌های میکروبی سبب کاهش و افت تحصیلی دانش‌آموزان می‌شود.
این متخصص بهداشت درمانی و آموزشی با اشاره به بیماری‌های ناشی از آلودگی هوا در دانش‌آموزان، می‌افزاید: منظره دود غلیظی که آسمان شهرها را تیره و تار کرده است به خوبی نشان می‌دهد که بشر چگونه با دست خودش هوای محیط زندگی را مسموم کرده، آلودگی هوا منحصر به فضای باز و هوای آزاد نمی‌شود بلکه محیط کار، مدارس و داخل خانه را شامل شده و بیشتر صدمه به دانش‌آموزان وارد می‌شود.
وی درباره اقدامات تضعیف‌کننده انگیزه درس خواندن در دانش‌آموزان می‌گوید: اگر والدین با خشم، تهدید و ترشرویی کودک را به تحصیل وادار کنند، با خشونت از او بخواهند که به مدرسه برود یا تکالیف خود را انجام دهد، در این صورت انگیزه کودک تضعیف می‌شود. چون ترشرویی والدین با تحصیل تداعی می‌شود، همان طور که تهدید و ترشرویی نفرت‌آور است، درس خواندن نیز این گونه می‌شود.
میرنیکانی کوهستان ادامه می‌دهد: اگر کودک به تحصیل توجه ندارد، اما والدین مدام او را به خاطر این کار سرزنش می‌کنند، مثلاً به او می‌گویند که او در آینده به هیچ جایی نخواهد رسید و کسی نخواهد شد، این برخوردها نه تنها انگیزه او تحریک نخواهد کرد، بلکه روحیه و اشتیاق او را خراب می‌کند، اگر والدین بین خود مسئله دارند و در حضور کودک به مشاجره می‌پردازند، روحیه و انگیزه کودک خراب می‌شود، از سوی دیگر تنبیه کردن کودک به خاطر مدرسه یا تکالیف درسی اثر مخرب روی انگیزه او دارد. به ویژه اگر تنبیه جنبه بدنی داشته باشد.
وی با بیان اینکه در درجه اول و مهم‌تر از هر چیز شرایط و ویژگی‌های فیزیکی و روحی فرد در پیشرفت یا افت فرد در تحصیل بسیار مؤثر و دخیل است و این عوامل گاهی مورد توجه والدین قرار نمی‌گیرند و موجبات سرخوردگی بیشتر فرد در تمام ابعاد زندگی می‌شوند، اظهار می‌کند: عوامل فردی همچون اضطراب و استرس، بی‌علاقه بودن به ادامه تحصیل، نداشتن هدف مناسب از درس خواندن، استفاده نادرست از فضای مجازی، نداشتن انگیزه و نشاط، نداشتن برنامه صحیح برای مطالعه و رسیدگی به دروس و امتحانات، نبود اعتماد به نفس بسیار در افت تحصیلی دانش‌آموزان در مقاطع ابتدایی تا بالاتر بسیار تأثیر است.
این متخصص بهداشت درمانی و آموزشی می‌افزاید: علل و عوامل فیزیکی و جسمی نیز در افت کیفیت نمرات درسی دانش‌آموزان دخیل هستند، دانش‌آموزان با داشتن برخی بیماری‌های جسمی که مانع تمرکز آنها می‌شود، در دروس خود دچار مشکل می‌شوند، بیماری‌های جسمی مانند ضعف در بینایی یا شنوایی، ضعف بدن و احساس خستگی و خیلی از موارد دیگر که می‌تواند موجب عدم تمرکز و افت تحصیلی دانش‌آموزان شوند.
وی درباره نقش معلمان و مدرسه در افت تحصیلی دانش‌آموزان، تصریح می‌کند: از میان تمام عوامل آموزشی و تربیتی، نقش معلم به عنوان مهمترین عامل نظام تعلیم و تربیت، جایگاه و اهمیت بسزایی دارد، محل تحصیل افراد نیز در میزان موفقیت‌های آنان بی‌تأثیر نیست. برخی مدارس با ایجاد شرایط مناسب و جوی آرام، مسیر پیشرفت دانش‌آموزان را فراهم می‌کنند.
میرنیکانی کوهستان اضافه می‌کند: علل و عوامل مختلفی مانند توهین و تحقیر دانش‌آموزان، نحوه تدریس نامناسب، نداشتن ارتباط صحیح با دانش‌آموزان، بدرفتاری یک از عوامل مدرسه با دانش‌آموز و ایجاد ترس و دلهره، مقایسه نابجای دانش‌آموزان با یکدیگر، توقع نابجا و بی‌توجهی به استعداد افراد همگی می‌توانند بر افت تحصیلی دانش‌آموزان تأثیر بگذارند.
وی پیرامون راهکارهای برطرف کردن افت تحصیلی دانش‌آموزان، می‌گوید: اگر مشکل از دبیر و عوامل مدرسه باشد بهتر است به صورت دوستانه مشکل را با آنها در میان بگذارید و از آنان بخواهید برای رفع مشکلات تلاش کنند. در برخی موارد شاید برای والدین تشخیص و رفع مشکلات فرزندتان سخت به نظر بیاید، بهتر است در این حالت از دبیر دانش‌آموز کمک بگیرید یا با مشاوران تحصیلی در ارتباط باشید.
این متخصص بهداشت درمانی و آموزشی درباره نقش والدین در آموزش و یادگیری و کاهش افت تحصیلی دانش‌آموزان، اظهار می‌کند: والدین باید ابتدا به ایجاد رابطه‌ای دوستانه بین خود و فرزندشان بها داده و از این طریق مشکلات را فرزند خود به خوبی بشنوند. نسبت به سلامتی و شرایط فیزیکی فرزندان حساسیت نشان داده و کنترل‌های لازم را انجام دهند. هر از گاهی فرزندان خود را تحسین کرده و اعتماد به‌نفس آنها را افزایش دهند، البته این تحسین نباید از حالت اعتدال خارج شود که ایجاد اعتمادبه‌نفس کاذب نیز تأثیر منفی در دانش‌آموزان خواهد داشت.
لزوم توجه به علل افت تحصیلی نوجوانان در راستای رفع آن
محسن لعلی، عضو شورای نظام روانشناسی استان اصفهان در گفت و گو با خبرنگار ایمنا با بیان اینکه افت تحصیلی نوجوان تک عاملی نیست، افت تحصیلی نوجوان چند بعدی است و وابسته به علل فردی، خانوادگی، مدرسه‌ای و آموزشگاهی است، می‌گوید: اگر عملکرد دانش‌آموز در بعضی یا تمام دروس به طور چشمگیری کاهش پیدا کرده و یک روند نزولی داشته باشد، افت تحصیلی است.
وی افت تک درسی دانش‌آموز را افت تحصیلی نمی‌داند و اظهار می‌کند: افت تحصیلی دانش‌آموز را بیشتر از ترم و مقایسه بین دو ترم تحصیلی یا مقایسه بین یک‌سال تحصیلی با یک‌سال تحصیلی دیگر می‌توان شناخت، زیرا افت تحصیلی نوجوان چند بعدی است و وابسته به علل فردی، خانوادگی، مدرسه‌ای و آموزشگاهی است.
عضو شورای نظام روانشناسی استان اصفهان با بیان اینکه اختلال یادگیری برخی از نوجوانان در دوران دبستان درمان نمی‌شود و در دوره‌های بعدی دچار افت تحصیلی می‌شوند، می‌افزاید: دانش‌آموزی که مفاهیم ریاضی، فارسی و املا را خوب بلد نیست، این اتفاق و مناسب نبودن زیر ساخت‌های تحصیلی دبستان و بی‌توجهی والدین به این مساله عاملی است که باعث افت تحصیلی دانش‌آموز در مراحل بعدی می‌شود.
وی تصریح می‌کند: در صورتی که کم‌هوشی از عوامل دیگر افت تحصیلی بیان می‌شود، اما مطابق پژوهش‌های انجام شده هوش اهمیت آن‌چنانی ندارد و اشخاص با صفات شخصیتی خود مانند صفاتی مثل بردباری، پشتکار، صبر، عزت نفس و اعتماد به نفس راه پیشرفت خود را رقم می‌زنند. شاهد این ادعا دانش‌آموزانی هستند که از امکانات و توانمندی هوشی پایین‌تری برخوردارند، اما با پشتکار، اعتماد به نفس و صبر در راه رسیدن به هدف خویش تلاش می‌کنند.
لعلی با اشاره به اینکه اضطراب و افسردگی و نداشتن وضعیت روانی مناسب نوجوان در مدرسه و تحقیر شدن او پیشرفت تحصیلی او را متوقف می‌کند، می‌گوید: والدین که بیماری‌های روانشناختی و اعتیاد دارند باعث افت تحصیلی نوجوان می‌شوند و مدرسه‌ای که نمی‌تواند راز دار دانش‌آموز باشد و مسائل آن را بازگو کند این اتفاق باعث شکل‌گیری حالت سرخوردگی و تحقیر شدن آن فرد در فضای آموزشگاهی و عدم پیشرفت تحصیلی می‌شود.
وی تاکید می‌کند: نبود استقلال تحصیلی برای نوجوان مشکل ایجاد می‌کند و اتکا به دیگران در درس خواندن از علل فردی افت تحصیلی نوجوانان است، از سوی دیگر وابستگی به دنیای تکنولوژی و موبایل عاملی است که امروزه مشکلات زیادی را برای نوجوانان ایجاد کرده است.
عضو شورای نظام روانشناسی استان اصفهان در مورد علل خانوادگی افت تحصیلی نوجوانان، می‌گوید: محیط خانواده و کانون خانواده باید محل آرامش فرزندان باشد، بیماری‌های جسمانی و روانی والدین و شرایط نامناسب عاطفی خانواده باعث عدم پیشرفت تحصیلی در نوجوان می‌شود.
وی اضافه می‌کند: نبود نظارت صحیح و اصولی والدین بر فرزندان از دیگر عوامل خانوادگی مؤثر در افت تحصیلی نوجوان است؛ معمولاً زمانی که فرزند به سن نوجوانی می‌رسد نظارت و ارتباط خانواده با اولیای مدرسه کمتر می‌شود و این فقدان ارتباط و نظارت والدین در افت تحصیلی دانش‌آموز مؤثر خواهد بود.
لعلی با تاکید به نقش دوستان و همسالان در پیشرفت تحصیلی نوجوان، خاطر نشان می‌کند: اگر ارزش‌های همسالان نوجوانان مواردی غیر از درس خواندن و پیشرفت در تحصیل باشد، به طور یقین افکار همسالان بر روی نوجوان مؤثر بوده و باعث افت تحصیلی می‌شود، لذا بی‌انگیزگی و افت تحصیلی نوجوان حتماً باید به وسیله یک روانشناس بالینی مورد ارزیابی و بررسی قرار گیرد و اولین مهمترین مرحله برای افت تحصیلی نوجوان شناسایی دقیق مشکل، پیگیری و درمان آن است.
نبود عدالت آموزشی با وجود ۱۶ نوع مدرسه
ناصر کوهستانی، کارشناس آموزش و پرورش در گفت‌وگو با خبرنگار ایمنا، تنوع دانش‌آموزان در مدارس را یکی از عوامل اساسی در کیفیت و عدالت آموزشی می‌داند و می‌گوید: در عمده کشورهای دنیا دانش‌آموزان در مدارس دولتی یا غیردولتی تحصیل می‌کنند و این موضوع اصل پذیرفته‌شده‌ای است، اما در کشور ما براساس آمارها و شاخص‌های شورای عالی آموزش و پرورش حدود ۱۶ نوع مدرسه وجود دارد.
وی اضافه می‌کند: تا حدودی این مسیر را بی‌راه طی می‌کنیم که مدارس غیردولتی باعث بی‌عدالتی آموزشی در مدارس دولتی است؛ زیرا در حوزه غیردولتی مجموع بودجه و سهمی که به دانش‌آموزان غیردولتی‌ها تخصیص داده می‌شد اکنون با مشارکت خود مردم و والدین تأمین می‌شود و این مسئله باید کیفیت آموزشی مدارس دولتی ما را بالاتر ببرد، اما در عمل چنین امری رخ نداده، پس مشکلات در مجموعه مدارس دولتی نهفته است و باید در سال آینده برای رفع این معضل اقدامات اساسی صورت بگیرد. در سال‌های گذشته شورای عالی فعالیت‌هایی در این زمینه انجام داد اما نتوانست این تنوع را کاهش دهد، الگوگیری دانش‌آموزان در مدارس از یکدیگر بسیار حائز اهمیت است.
این کارشناس آموزش و پرورش مجموع برنامه درسی را دومین عامل اثرگذار در کیفیت و عدالت آموزشی مدارس بیان می‌کند و اظهار می‌کند: مجموع برنامه درسی نباید به سمتی حرکت کند که کنکور تمام هدف دستگاه تعلیم و تربیت باشد، تا به امروز کنکور به یک غول بسیار سنگین تبدیل شده است که دانش‌آموزان از دبیرستان‌های دوره اول و حتی اکنون از دوره ابتدایی در رقابت ناسالم و منفی که انتهای آن به آزمون کنکور ختم می‌شود، ورود پیدا می‌کنند.
وی ادامه می‌دهد: همانند دیگر کشورهای دنیا باید دانش‌آموزان ما هم وارد بازار کار شوند و با ایجاد هنرستان‌ها، کاردانش‌ها و فرصت‌های مهارتی شرایط برای آنها نیز فراهم شود. قرار نیست تمام افراد به دانشگاه وارد شوند، چراکه این بسترها مهیا نشده است.
لزوم تناسب محتوای آموزشی کتب درسی با آینده‌نگری
کوهستانی با ابزار تأسف از اینکه نقش فرهنگ‌سازی در خانواده‌ها کمتر مورد توجه قرار گرفته است، می‌گوید: نباید انتظار داشته باشیم که تمام فرزندان ما وارد دانشگاه شوند. اگر در حوزه اشتغال و مهارت‌آموزی به درستی مدیریت کنیم و دیدگاه دانش‌آموزان و خانواده تنها کنکور و دانشگاه محور نباشد افراد موفق و مهارت‌آموز را در جامعه تربیت کرده‌ایم.
وی درباره اینکه حجم بالای کتاب‌های درسی، دشوار بودن برخی مفاهیم برای دانش‌آموزان و از همه مهم‌تر کاربردی نبودن مطالب ارائه شده در مدارس سال‌هاست مورد انتقاد دانش‌آموزان، خانواده‌ها و کارشناسان است، می‌افزاید: به عنوان نمونه دانش‌آموزان پایه دهم علوم انسانی باید هفده کتاب درسی را در این مقطع مطالعه و امتحان بدهند، چرا این میزان حجم از محتوا حتی در مقاطع ریاضی و تجربی که بسیاری از آنها هیچ‌گونه تأثیری بر زندگی اجتماعی، فردی، شخصی و مهارت‌آموزی، دانش‌آموز ندارد در ذهن محصل انباشته شود. سازمان پژوهش و شورای عالی آموزش و پرورش با تمهیدات لازم ضمن کاهش حجم کتب درسی مدارس باید محتواهایی با کیفیت را برای افزایش کارایی دانش‌آموزان در زندگی امروز و آینده در کتاب‌ها تألیف کنند.
بر این اساس، درباره افت تحصیلی نمی‌توان مقصر را تنها کرونا، آموزش مجازی، خانواده‌ها، معلم یا خود دانش‌آموز دانست، زیرا مجموعه‌ای از عوامل زمینه‌ساز بروز این مسئله است و برای حل آن نیز مهم است که موضوع افت تحصیلی با نگاهی همه جانبه بررسی شود تا بتوان برای رفع آن و در ادامه برای رشد معدل تحصیلی دانش‌آموزان اقدامی مؤثر را در شرایطی پیوسته در نظر گرفت، همچنین برای رفع مشکل افت تحصیلی دانش‌آموزان برنامه‌ریزی بلند مدت باید مورد توجه قرار گیرد و در لحظه و به طور آنی نمی‌توان این موضوع مهم را مدیریت کرد، آموزش و تعلیم دانش‌آموزان به عنوان سرمایه‌های آینده یک جامعه به نوعی سرمایه‌گذاری بلندمدتی است که نیروهای انسانی تحت آموزش خود را در قالب انواع تخصص‌ها و مهارت‌های مکمل و مورد لزوم جامعه تربیت می‌کند، لذا لازم است چالش‌های موجود در این زمینه از جمله موضوع افت تحصیلی دانش‌آموزان مورد توجه قرار گیرد تا در آینده دانه‌ای که امروز در زمین آموزش و پرورش می‌کاریم را پرحاصل برداشت کنیم.
ارسال نظرات