توسعه هوش مصنوعی ایران در نظم نوین فناوری

اقدامات توسعه‌ای ایران

سوم فوریه ۲۰۲۵ امارات میزبان کنفرانس «ایران کریدور ۲۰۲۵» در دبی بود که پیشرفت‌های تهران در فناوری مخابرات و نوآوری دیجیتال را به نمایش می‌گذاشت. این کنفرانس فرصت‌هایی را برای سرمایه‌گذاری مشترک منطقه‌ای در زیرساخت‌های دیجیتال بین قاره‌ای، ازجمله مراکز داده توزیع‌شده جغرافیایی، مناطق آزاد دیجیتال، و نقاط تبادل اینترنت (IXP) به وجود آورد. همچنین، مقام های ایرانی بر ایستادگی کشور در توسعه اکوسیستم فین‌تک با وجود تحریم‌های اقتصادی مداوم تأکید کردند. 

ایران شاهد افزایش استارت‌آپ‌های متمرکز بر هوش مصنوعی بوده است که آن را در صنایع مختلف مانند مراقبت‌های بهداشتی، امنیت، تجارت الکترونیک و کشاورزی ادغام کرده‌اند. با قرار گرفتن ایران در رتبه دوم توسعه دهندگان هوش مصنوعی در منطقه و رتبه چهارم از نظر تعداد شرکت‌های هوش مصنوعی، نقش این کشور به عنوان مرکز منطقه‌ای هوش مصنوعی همچنان در حال گسترش است. 

ایران برای حمایت بیشتر از نوآوری هوش مصنوعی، ۱۱۵ میلیون دلار برای تحقیق و توسعه آن در آغاز سال ۲۰۲۵ تخصیص داد. علاوه بر این، ۱۵ مارس ۲۰۲۵ این کشور از نمونه اولیه سکوی ملی هوش مصنوعی خود رونمایی کرد و در حال برنامه ریزی برای ایجاد نخستین پارک اختصاصی هوش مصنوعی در تهران در مدت دو سال آینده و نشان دهنده گامی دیگر در جهت تقویت زیرساخت هوش مصنوعی است. این تحولات نشان دهنده سیاست راهبردی جمهوری اسلامی برای کاربرد هوش مصنوعی به عنوان محرک پیشرفت فناوری و رشد اقتصادی، با وجود مواجهه با محدودیت‌های خارجی است. 

پیامدهای ژئوپلیتیکی 

با وجود تحریم‌های شدید بین‌المللی و محدودیت‌های زیرساختی، ایران به طور فعال در حال تقویت اکوسیستم هوش مصنوعی متکی به خود است و از سرمایه انسانی قابل توجه و موقعیت راهبردی اش در منطقه استفاده می‌کند. 

یکی از محرک‌های اصلی پشت پرده بلندپروازی هوش مصنوعی تهران، ضرورت توسعه سکو‌های بومی است که مستقل از سامانه‌های تحت کنترل غرب عمل می‌کنند. تحریم‌های بین‌المللی از لحاظ تاریخی دسترسی این کشور را به بازارهای فناوری جهانی محدود و این کشور را به سرمایه‌گذاری در نوآوری‌های داخلی ترغیب کرده است. 

حرکت به سمت حاکمیت فناوری در شبکه ملی اطلاعات ایران مشهود و زیرساخت اینترنتی مجزا برای حفظ عملیات حتی در صورت قطع ارتباط با وب جهانی طراحی شده است. چنین اقداماتی تداوم در تحقیقات و اجرای هوش مصنوعی، به ویژه در حوزه‌های نظامی و راهبردی را تضمین می‌کند. 

سرمایه انسانی ایران همچنان دارایی مهم در توسعه هوش مصنوعی آن است. این کشور با نیروی کار بسیار تحصیلکرده و هزینه‌های نیروی کار رقابتی، خود را به عنوان بازیگری ارزشمند در همکاری منطقه‌ای هوش مصنوعی معرفی می‌کند. با درک این موضوع، تهران همکاری‌های راهبردی هوش مصنوعی را با کشورهای همسایه خلیج فارس پیشنهاد کرده و به دنبال ادغام تخصص خود با توانایی‌های مالی و زیرساختی همتایان منطقه‌ای اش است. ابتکاراتی مانند مراکز شتاب هوش مصنوعی، سرمایه‌گذاری‌های مشترک در مناطق آزاد و برنامه‌های همکاری دانشگاهی با هدف ادغام عمیق‌تر ایران در چشم‌انداز فناوری منطقه‌ای و کاهش اثرات انزوای بین‌المللی به شمار می روند. 

با وجود این، گسترش هوش مصنوعی ایران بدون بحث نیست. مؤسسات کلیدی مانند دانشگاه صنعتی شریف تحت تحریم‌های بین‌المللی قرار دارند، زیرا جهان غرب نگران پیشرفت‌های فناوری ایران است. 

پس از حمله استاکس‌نت در سال ۲۰۰۷، ایران به‌طور قابل‌توجهی قابلیت‌های سایبری خود را گسترش داد. این موضوع به سرمایه گذاری‌های قابل توجهی در برنامه‌های نظامی مبتنی بر هوش مصنوعی تبدیل شده است. 

تنها در سال ۲۰۲۵، ایران ۱۱۵ میلیون دلار به تحقیقات هوش مصنوعی اختصاص داد، هوش مصنوعی را با کشتی جنگی پیشرفته پردازش، در ناوگان دریایی اش ادغام کرد و از استقرار یک هزار پهپاد جنگی با هوش مصنوعی خبر داد. علاوه بر این، سامانه‌های هدایت موشکی مجهز به هوش مصنوعی با تمرکز ویژه بر تقویت واحدهای جنگ الکترونیک مستقر در بندر راهبردی جاسک در دریای عمان، در حال پیاده‌سازی هستند. 

این کشور در حال آزمایش روبات‌های جنگنده خودگردان است و نشان دهنده تغییر به سمت راهبرد‌های جنگی نسل بعدی است که این موضوع شکاف را با کشورهایی مانند آمریکا که دارای تجهیزات پیشرفته‌تر هستند، پر می‌کند. 

در نهایت، بلندپروازی هوش مصنوعی ایران بازتاب راهبرد ژئوپلیتیکی بزرگ یعنی «برای مقابله با سلطه فناوری غرب، تقویت اتحادهای منطقه‌ای و تقویت قابلیت‌های نظامی نامتقارن آن» است. اینکه آیا تهران می‌تواند بر محدودیت‌های خود غلبه کند و به عنوان برتر قدرت هوش مصنوعی ظاهر شود، نامشخص است. با وجود این، سرمایه‌گذاری‌های مداوم و مانورهای راهبردی آن نشان‌دهنده قصد آشکار برای قرار گرفتن در خط مقدم تحولات ژئوپلیتیک مبتنی بر هوش مصنوعی در خاورمیانه و فراتر از آن است. 

چالش‌های پیش روی ایران

توسعه بخش هوش مصنوعی ایران با مجموعه‌ای منحصر به فرد از چالش‌های ساختاری و اقتصادی شکل گرفته است. در حالی که ایران دارای استعداد قوی و اکوسیستم هوش مصنوعی داخلی در حال رشد است، خطر‌های سرمایه‌گذاری و محدودیت‌های زیرساختی موانع مهمی ایجاد می‌کنند. برخلاف کشورهای توسعه‌یافته که شرکت‌های خصوصی مانند گوگل، ان‌ویدیا و علی‌بابا به وسیله سرمایه‌گذاری‌های بزرگ، زیرساخت‌های هوش مصنوعی را توسعه داده‌اند، مشکلات اقتصادی و تحریم‌های ایران مانع از مشارکت قابل توجه بخش خصوصی شده است. 

یکی از محدودیت کلیدی فقدان زیرساخت قوی هوش مصنوعی در ابعاد مختلف ازجمله شبکه‌های داده پرسرعت، قدرت محاسباتی، قابلیت‌های ذخیره سازی، مدل‌های پایه هوش مصنوعی و چارچوب‌های نرم افزاری است. 

نبود مراکز داده توسعه یافته و خدمات رایانش ابری، اجرای هوش مصنوعی در مقیاس بزرگ را پیچیده‌تر و تحریم‌های بین‌المللی دسترسی ایران را به مدل‌های پیشرفته هوش مصنوعی، پایگاه‌های اطلاعاتی جهانی و اجزای سخت‌افزاری ضروری مانند پردازنده‌های گرافیکی پیشرفته و تراشه‌های ذخیره‌سازی با کارایی بالا محدود می‌کند. این محدودیت‌ها قابلیت‌های تحقیقاتی و استقرار هوش مصنوعی تجاری را محدود می‌کنند. 

با توجه به محدودیت‌های مالی، برخی کارشناسان ارائه دهندگان خدمات هوش مصنوعی دولتی را به عنوان راه حل‌های مناسب پیشنهاد کرده‌اند. اپراتورهای هوش مصنوعی می‌توانند زیرساخت‌های محاسباتی و خدمات ابری لازم را فراهم کنند و کسب‌وکارها را قادر می‌سازد تا به قابلیت‌های هوش مصنوعی بدون نیاز به سرمایه‌گذاری‌های سخت‌افزاری پرهزینه دسترسی داشته باشند. همچنین، تجمیع‌کننده‌های هوش مصنوعی خدمات چند اپراتور را ادغام، دسترسی به ابزارهای هوش مصنوعی را تسهیل می‌کنند و هزینه‌های عملیاتی را کاهش می‌دهند. 

نبود هماهنگی در اکوسیستم هوش مصنوعی ایران مانع پیشرفت بیشتر می‌شود. ارائه دهندگان خدمات هوش مصنوعی و فناوری اطلاعات پراکنده و غیر همسو به ناکارآمدی‌ها کمک می‌کنند، در حالی که زیرساخت‌های اینترنتی کُند و ناسازگار بر استقرار هوش مصنوعی و تبادل داده‌ها تأثیر می‌گذارد. برخلاف کشورهای پیشرو هوش مصنوعی مانند آمریکا و چین که در آن مدل‌های اساسی هوش مصنوعی به وسیله شرکت‌های فناوری بزرگ با حمایت قابل توجه دولت توسعه می‌یابند، بخش هوش مصنوعی ایران فاقد تلاش‌های توسعه متمرکز و در مقیاس بزرگ است که رقابت در سطح بین‌المللی را چالش‌برانگیزتر می‌کند. 

نتیجه‌گیری

با وجود این موانع، تهران همچنان به بررسی رویکردهای نوآورانه برای پیشبرد بخش هوش مصنوعی خود ادامه می‌دهد. ابتکارات مورد حمایت دولت و راه‌حل‌های هوش مصنوعی محلی، ظرفیت کاهش برخی از چالش‌ها را دارند و اکوسیستم هوش مصنوعی پایدارتری را تقویت می‌کنند. با پرداختن به شکاف‌های زیرساختی و اجرای سیاست‌های راهبردی، ایران می‌تواند قابلیت‌های هوش مصنوعی خود را افزایش دهد و خود را بیشتر در چشم‌انداز هوش مصنوعی منطقه‌ای و جهانی ادغام کند. 

سرمایه‌گذاری‌های راهبردی تهران در هوش مصنوعی نشان‌دهنده انگیزه آن برای تبدیل شدن به رهبر منطقه‌ای در این زمینه، با وجود تحریم‌های اقتصادی و چالش‌های زیرساختی است. ایران با تقویت مشارکت‌های منطقه‌ای و استفاده از سرمایه انسانی، خود را به عنوان بازیگر کلیدی در آینده دیجیتالی غرب آسیا معرفی می‌کند.
 گزارش از «راهبرد معاصر»