«آرامگاه عطار نیشابوری» نماد تداوم حرمت ۸۰۰ ساله علم و عرفان

رجبعلی لباف خانیکی در گفت‌وگو با ایسنا اظهار کرد: وسعت نیشابور را در اوج عظمت آن شهر یعنی اواسط قرن ۶ قمری، فرسنگ در فرسنگ و عالمانش را خارج از شمار برآورد کرده‌اند. اگرچه نیشابور در کوران حوادث و سوانحی مانند جنگ، زلزله و قحطی بارها غارت و ویران شده، اما ققنوس‌وار از خاکسترش برخاسته و بزرگانش به جامعه بشری علم، هنر و فرهنگ عرضه داشته‌اند.

وی افزود: یکی از آن شخصیت‌های ممتاز فریدالدین عطار نیشابوری بوده است که اگرچه بسیاری از مصائب نیشابور را شاهد بوده، اما با سرایش «منطق الطیر» و ده‌ها اثر دیگر در صدد نجات بشریت از تباهی بوده و سرانجام خود در یورش سبعانه مغول به نیشابور آسمانی شده است.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی تصریح کرد: گویند که عطار در شادیاخ و در محله بازرگان دکان عطاری داشته و پس از شهادت به سال ۶۱۸ قمری در همان حوالی نیز به خاک سپرده شده است. مردم و بزرگان نیشابور در میان آتش و خون از عطار غافل نبودند و پیکر پاکش را پاس داشتند و به زعامت بزرگ نیشابور «قاضی القضات یحیی بن صاعد» بقعه‌ای بر فراز آرامگاهش ساختند تا یادآور خاطره مفید و مؤثرش در نیشابور باشند.

وی عنوان کرد: آرامگاه اولیه عطار تا عصر تیموریان برپای بود اما گویا در اواخر آن دوران فرسوده شده و «امیر علی‌شیر نوائی» وزیر اندیشمند و فرهنگ‌مدار «سلطان حسین بایقرا» دستور تعمیر یا تجدید بنای آن را در سال۸۹۱ هجری قمری صادر کرده است. خواند میر در «مکارم الاخلاق» نوشته است «وقتی امیر علی‌شیر به زیارت نیشابور رفت، مقبره شیخ عطار را در آن‌جا و در وضع بدی دید و دستور داد آن را تعمیر کنند».

لباف خانیکی بیان کرد: دولتشاه سمرقندی نیز در «تذکره الشعرا» نوشته است «امیر علی‌شیر بر سر روضه منوره شیخ که ملتجای زوار است عمارتی ساخته که در دلگشایی پر نورتر از روضه رضوان و در فرح‌بخشی جانفزای‌تر از مرغزار جنان است».

وی خاطرنشان کرد: بنا به نوشته شادروان «عبدالحمید مولوی» اکنون از بنایی که امیر علی‌شیر توصیف کرده، سنگ افراشته‌ای سیاهرنگ به بلندای حدود ۳ متر در میانه بنا باقی مانده که بسیار فاخر و هنرمندانه در خور بنایی باشکوه  پرداخت شده است. بر سطح آن سنگ افراشته قصیده بلندی با مطلع عربی و محتوای منظوم فارسی در مدح و تمجید عطار و سلطان حسین بایقرا و امیر علی‌شیر نوائی نقش بسته است.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی اظهار کرد: بنای کنونی آرامگاه عطار نیشابوری گویا از آثار «سلطان حسین نیرالدوله» شاهزاده قاجار است. «برنارد اوکین» اگرچه شواهدی از معماری عصر قاجار را در برخی نقاط آرامگاه نشانی داده، اما احتمال داده که همان بنای عصر تیموریان در دوره قاجار مرمت شده است. اما کوچکی بنا او را نسبت به کاربرد بنا دچار تردید کرده و می‌گوید «این بنا برخی به منزله خانقاه توصیف کرده‌اند، بنابراین انسان انتظار دیدن چندین برابر آن اتاق با ابعاد گوناگون به عنوان آرامگاه عطار را دارد نه گنبدخانه منفردی که امروزه موجود است». همچنین «این گنبدخانه به طرز چشمگیری کوچکتر از دیگر گنبدخانه‌هایی است که امیر علی‌شیر در لنگر و آزادان ساخته است».

وی اضافه کرد: از ماهیت و کیفیت بنایی که نیرالدوله ساخته‌ یا مرمت کرده هم اطلاع کافی در اختیار نداریم، اما اوکین با عنایت به عکس‌هایی که «پرسی سایکس» از بنا در سال‌های ۱۹۰۸و ۱۹۰۹ ارائه داده، نه تنها از کاشی‌کاری کامل نمای بیرونی و نقاشی و رنگ‌کاری فضای داخلی چیزی ندیده بلکه اظهار کرده که «بنا به گزارش (کلنل ییت) در پایان قرن نوزدهم میلادی، گنبد بیرونی آرامگاه هرگز بنا نشده است».

لباف خانیکی خاطرنشان کرد: با این اوصاف می‌توان فرض کرد بنایی که نیرالدوله قصد ساختنش را داشته نیمه تمام مانده یا به گونه‌ای فرسایش و آسیب دیده که «انجمن آثار ملی» در اوایل دهه ۱۳۴۰ لازم دانسته که با بهره‌گیری از شیوه معماری عصر تیموری آن را بازسازی و باز پیرایی کند.

وی گفت: بنای کنونی آرامگاه عطار بر نقشه‌ای ۸ ضلعی در ابعاد ۶ در۶ متر بنا شده و مانند آرامگاه خواجه ربیع مشهد، قدمگاه نیشابور و گنبد سبز مشهد در نمای بیرونی ۴ ایوان و ۴ غرفه دارد که از انتهای هر ایوان درگاهی به درون باز می‌شود. رویه داخلی دیوارها را نیز در پاکار گنبد با یک نوار کمربندی مشتمل بر کتیبه‌های قاب گرفته و نقوش گیاهی بر اطراف فیلگوش‌ها زینت داده‌اند.

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی بیان کرد: بر فراز منشور قاعده ساقه استوانه‌ای و بر فراز استوانه، گنبد پیازی ۲ پوش به شیوه معماری عصر تیموری استقرار یافته است. نمای بیرونی بنا با کاشی‌های زیر رنگی و معرق بر زمینه لاجوردی و ساقه و رویه گنبد با کاشی‌های فیروزه‌ای و کتیبه‌های کوفی زینت یافته است. همچنین این بنا در ۱۸ آذر ماه سال ۱۳۵۴ در فهرست آثار ملی ثبت شده است.